Hansı xəstəliklər qan qusmaya səbəb olur?

Tibbdə hematemez kimi tanınan qan qusma, mədə-bağırsaq traktının yuxarı hissəsində, adətən ezofagusda, mədədə və ya nazik bağırsağın başlanğıc hissəsində qanaxma olduqda baş verən potensial ciddi və sağlamlıq üçün təhlükəli xəbər verici bir simptomdur. 
Qan qusduqda qanın rəngi qanaxmanın yerindən, həcmindən və səbəbindən asılı olaraq parlaq qırmızı və ya tünd qırmızıdan qəhvəyi rəngə qədər müxtəlif görünüşlərdə ola bilər.

Qan qusmanın səbəbləri nələrdir?

Əsasən yuxarı mədə-bağırsaq traktında qanaxma ilə əlaqəli olan qan qusma və ya hematemez, müxtəlif əsas tibbi səbəblərdən də qaynaqlana bilər. Həmin ümumi səbəblərə aşağıdakılar daxildir:

• Peptik xoralar

Mədədə (mədə xorası) və ya onikibarmaq bağırsaqda (duodenal xora) açıq xoralar qan qusmasının ümumi səbəbidir. Bu xoralar Helicobacter pylori infeksiyası və ya qeyri-steroid antiinflamatuar dərmanların istifadəsi kimi amillər nəticəsində yarana bilər.

• Ezofagus varikozları

Ezofagusda genişlənmiş və böyümüş qan damarları, adətən ağırlaşmış  qaraciyər xəstəliyi (siroz) ilə əlaqələndirilir. Bu varikozlar yırtıla bilər ki, bu da ağır qanaxmaya səbəb olur nəticədə isə qan qusulur.

• Mallory-Veys yırtığı

Ezofagusun selikli qişasında adətən şiddətli qusma və ya məcburi qusma nəticəsində yaranır. Bu yırtıqda qısa zamanda qanamaya səbəb ola bilər.
 

• Gastroezofagial Reflüks Xəstəliyi (GERD)

Xroniki turş reflü yemək borusunu qıcıqlandıraraq iltihaba və qanaxmaya səbəb ola bilər. GERD-nin ağır halları hematemez ilə nəticələnə bilər.

• Qastrit
  
  

Həddindən artıq spirtli içki istifadəsi, QSİP-ların (Qeyri Steroid iltihabəleyhi preparatlar) xroniki istifadəsi, stress və ya infeksiya (məsələn, H. pylori) kimi amillərin səbəb ola biləcəyi mədə selikli qişasının kəskin iltihabı hematemeza bəzən səbəb ola bilər.

• Udulmuş qan

Bəzi hallarda qusmada olan qan, burun qanamasından, diş əti qanamasından qan udmaq və ya ağız boşluğu zədəsi kimi fərqli bir mənbədən gələ bilər.

• Ezofagit

Ezofagusun iltihabı, tez-tez infeksiyalar, müəyyən dərmanlar və ya aşındırıcı maddələrin olması kimi amillərə görə ola bilir.

• Xərçəng
  
  

Ezofagus, mədə və ya nazik bağırsaqlar da daxil olmaqla yuxarı mədə-bağırsaq traktının şişləri qanaxma və hematemezə səbəb ola bilər ki, nəticələrindən biri də hematemezdir.

• Laxtalanma pozğunluqları

Hemofiliya xəstəliyi və ya müəyyən dərmanlar kimi qanın laxtalanmasına təsir edən səbəblər, mədə-bağırsaq traktında qanamalar da daxil olmaqla, spontan qanaxma ilə nəticələnə bilər.

• Stressin səbəb olduğu selikli qişaların zədələnməsi

Şiddətli fiziki və ya emosional stress bəzən mədədə qanaxmaya səbəb olan kəskin eroziv qastritin inkişafına səbəb olmaqla bu hadisəni yarada bilər.

Hematemez təcili tibbi yardım tələb edən ciddi bir simptomdur, çünki bu, potensial həyati təhlükəsi olan bir vəziyyətin göstəricisi ola bilər. Ona görə də qan qusmanın səbəbindən aslı olmayaraq müşahidə olunduğu an həkimə bildirilməlidir.

Qan qusulduqda qanın rəngi nəyin əlamətidir?

Çox vaxt mədə-bağırsaq traktında qanaxmanın mənbəyindən və yerindən asılı olaraq qusulan qanın rəngi fərqli ola bilər ki, bu da onun hansı səbəbdən olmasının əlaməti ola bilər.

• Parlaq qırmızı qan. Qan qusarkən qan parlaq qırmızı olduqda, bu, adətən qanaxmanın mədə-bağırsaq traktının yuxarı hissəsi əsasən yemək borusu və mədənin kardial hissəsindən gəldiyini göstərir. Qusmada parlaq qırmızı qanın ümumi səbəbləri ezofagus varikozlarından qanaxma, mədə proksimal  hissəsinin  xorası və ya ezofagusdakı (Mallory-Weiss) yırtığı və s. daxildir.
  
  
• Tünd qırmızı və ya qəhvəyi qan. Qusmada tünd qırmızı və ya qəhvəyi, qəhvə tornasına bənzər maddə qanın mədə turşusu tərəfindən qismən həzm olunduğunu göstərir. Bu, qanaxmanın mədədə və ya ezofagusda baş verdiyini göstərə bilər.
  
  
• Qara və ya qatranlı nəcis (Melena). Qusma ilə birlikdə qara, qatranlı nəcis görsəniz, bu, yuxarı mədə-bağırsaq traktının qanaxmasını göstərə bilər. Melena, həzm sistemindən keçən qismən həzm olunmuş qanın nəticəsidir. Bu simptomların birləşməsi müşahidə olunduqda dərhal həkimə müraciət etmək vacibdir.
  
  

Qan qusmanın diaqnoz prosesi necədir?

Qan qusan və ya hematemez yaşayan bir şəxs üçün diaqnostik proses adətən qanaxmanın əsas səbəbini müəyyən etmək üçün bir sıra tibbi qiymətləndirmə və testləri əhatə edir. 

• Tibbi tarixçənin qiymətləndirilməsi və fiziki müayinə
  
  

Həkim müayinəyə bu hadisənin vaxtı, tezliyi və görünüşü, hər hansı əvvəlki mədə-bağırsaq xəstəlikləri, dərman istifadəsi və müvafiq tibbi tarixçə haqqında soruşmağı əhatə edən ətraflı tibbi tarix toplamaqla başlayacaq.
Xəstənin ümumi sağlamlığını qiymətləndirmək və qanaxma və ya digər tibbi vəziyyətlərin əlamətlərini yoxlamaq üçün fiziki müayinə aparılacaq.

• Qan testləri

Xəstənin ümumi sağlamlığını, o cümlədən hemoglobin və hematokrit səviyyələrini qiymətləndirmək üçün qan testləri aparıla bilər ki, bu da qan qusulduqdan sonra olan qan itkisinin dərəcəsini müəyyən etməyə kömək edir. Bu zaman yüksək ağ qan hüceyrələrinin sayı bir infeksiya olduğunu göstərə bilər. Qan laxtalanma testləri isə laxtalanma anomaliyalarını və ya qanaxma pozğunluqlarını müəyyən edə bilər.

• Endoskopiya

Ezofagogastroduodenoskopiya (EFGD) kimi də tanınan yuxarı mədə-bağırsaq endoskopiyası əsas diaqnostik prosedurdur. Bu, ucunda kamerası olan (endoskop) ilə hərəkətli borunun ağızdan girilərək yemək borusu, mədə və onikibarmaq bağırsağa daxil edilməsini nəzərdə tutur. Endoskopiya həkimə mədə-bağırsaq traktını görüntüləməyə, qanaxmanın mənbəyini müəyyən etməyə və potensial olaraq terapevtik müdaxilələri həyata keçirməyə imkan verir. Məsələn, bura koterizasiya və ya qanaxmanı dayandırmaq üçün kliplərin tətbiqini aid edə bilərik.

• Təsvir araşdırmaları

Endoskopiya aydın nəticələr vermədikdə və ya qanaxma həzm sisteminin daha dərin sahələrində olduqda qanaxmanın mənbəyini tapmaq üçün CT taramaları və ya angioqrafiya kimi görüntüləmə testlərindən istifadə edilə bilər.

• Nəcis müayinəsi

Nəcisdə gizli qanın olub-olmamasını yoxlamaq üçün müayinə aparmaq qanaxmanın davam edib-etmədiyini və aşağı mədə-bağırsaq traktına təsir edib-etmədiyini müəyyən etməyə kömək edə bilər.

• Biopsiya
  
  

Endoskopiya zamanı anormal toxuma və ya lezyonlar aşkar edilərsə, xərçəngin və ya digər spesifik patologiyaların mövcudluğunu qiymətləndirmək üçün biopsiya götürülə bilər.
Biopsiya erkən və mövcud patologiyaların diaqnostikası üçün dünyada qızıl standart sayılır.

• Əlavə test
  
  

Xəstənin spesifik klinik görünüşünə və ilkin testlərin nəticələrinə əsasən əlavə testlər aparıla bilər. Məsələn, qanaxma pozğunluğundan şübhələnirsinizsə, əlavə laxtalanma tədqiqatları aparıla bilər.

Diaqnostik testlərin seçimi və onların aparılma ardıcıllığı fərdin simptomlarından, klinik görünüşündən və qanaxmanın şübhəli əsas səbəbindən asılı olacaq. 

Qan qusmanın müalicəsi

Hematemezin müalicəsi qanaxmanın əsas səbəbini aradan qaldırmağa yönəldilmişdir. Bu hadisənin müalicə planında qanaxmanın səbəbindən, şiddətindən və xəstənin ümumi sağlamlığından asılı olaraq həkim tərəfindən effektivliyinə əmin olunan üsullardan istifadə olunur. 
Hematemezin müalicəsi üçün bəzi ümumi yanaşmalar bunlardır:

• Dəstəkləyici baxım
  
  

1. İntravenöz (IV) mayelər. Qan təzyiqini saxlamaq və itirilmiş mayeləri və qanı əvəz etmək üçün xəstəyə adətən IV maye verilir.
2. Qanköçürmə. Əhəmiyyətli qan itkisi varsa, normal qan səviyyəsini bərpa etmək üçün qan köçürülməsi tələb oluna bilər.
   
   

• Dərmanların istifadəsi

Qan qusmanın müalicəsində istifadə olunan dərmanlar bu istiqamətdə olur;

1. Mədə turşusu ifrazını azaltmaq və mədə selikli qişasını qorumaq.
2. Helikobakter pilori kimi infeksiya aşkar olunubsa, antibiotiklərin istifadəsi.
3. Xüsusən də ezofagus varikozları zamanı qanaxmaya nəzarət etmək, qan damarlarını daraltmaq üçün.

 

• Endoskopiya (Ezofagogastroduodenoskopiya və ya EFGD)

Üst endoskopiya adətən mədə-bağırsaq traktını birbaşa görüntüləmək və qanaxma mənbəyini müəyyən etmək üçün aparılır. 
Görüntüləmədən əlavə olaraq endoskopiya zamanı qanaxmanı dayandırmaq üçün müxtəlif prosedurlar, o cümlədən dərmanların inyeksiyası, bantların və ya kliplərin yerləşdirilməsi və ya qanaxma sahəsini koaqulyasiya etmək üçün termal terapiya istifadə edilə bilər.

• Cərrahi müdaxilə
  
  

Bəzi hallarda, endoskopiya və tibbi müalicələr qanaxmanı dayandırmaq üçün kifayət etmədikdə, əməliyyat lazım ola bilər. Bu hadisənin müalicəsinin seçimlərinə aşağıdakılar daxildir:

1. Qastrektomiya. Mədənin bir hissəsinin və ya hamısının çıxarılması.
2. Ezofagus və ya mədə cərrahiyyəsi. Şişin çıxarılması və ya yırtılmış qan damarının bərpası kimi əsas səbəbi aradan qaldırmaq üçün prosedurlar.
   
   

• Əsas səbəblərin aradan qaldırılması
  
  

1. Peptik xoraların müalicəsi. Mədə turşusunu azaltmaq üçün dərmanlar, helikobakter pilori infeksiyasını aradan qaldırmaq üçün antibiotiklər və həyat tərzi dəyişikliklərini əhatə edə bilər.
   
   
2. Siroz kimi qaraciyər xəstəliyinin müalicə edilməsi. Qaraciyərin vəziyyəti üçün dərmanlar və endoskopik prosedurlarla ezofagus varikozlarını bantlamaq, yəni bağlamağı tələb edə bilər.
   
   
3. Xərçəngin müalicəsi. Cərrahiyyə, kimyaterapiya, radiasiya terapiyası və ya bu yanaşmaların birləşməsini əhatə edə bilər. Bu hadisənin müalicə yanaşması qanaxmanın xüsusi səbəbindən və vəziyyətindən aslıdır. Hər bir halda səbəbindən aslı olmayaraq erkən müdaxilə ağır fəsadların qarşısını almaq üçün çox vacibdir, buna görə də qan qusduqda dərhal tibbi yardım axtarmaq vacibdir.