Ev şəraitində Astmaya qarşı nələr etmək olar? Təbii yolla Astma mübarizəsi
Astma müalicəsində dərmanlar əsas yer tutsa da, dərmanlardan kənar bir sıra tədbirlər də xəstəliyin gedişinə müsbət təsir göstərə bilər. Yəni, “ev şəraitində astmaya nə edə bilərəm” sualının cavabı təkcə dərman preparatları ilə məhdudlaşmır. Aşağıda astma simptomlarını yüngülləşdirməyə, tutmaları azaltmağa və ümumən həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa kömək edə biləcək təbii və yardımçı metodlar sadalanır. Bu metodlar dərman müalicəsini əvəz etmir, lakin onu tamamlayıcı rol oynayır (əlavə olaraq həkiminizlə məsləhətləşmək şərti ilə).
Astma zamanı Nəfəs məşqləri və tənəffüs texnikaları
Müxtəlif tənəffüs gimnastikası metodları astma xəstələrinə daha səmərəli nəfəs almağı öyrədərək tutmaların sayını azalda bilər. Məsələn, diafraqmatik nəfəsalma (qarınla dərin nəfəs alma) və yavaş, dodaqları büzərək nəfəs vermə texnikaları ağciyərlərə daha çox hava girməsini və hava yollarının açılmasını təmin edə bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, müntəzəm nəfəs məşqləri edən astma xəstələri zamanla daha az dərman ehtiyacı hiss edirlər. Məşhur Buteyko üsulu, Papworth üsulu kimi tənəffüs texnikaları astma müalicəsində köməkçi vasitə kimi istifadə olunur. Bu metodların məqsədi xəstəyə nəfəsini idarə etməyi, panik olmadan yavaş-yavaş nəfəs alıb verməyi öyrətməkdir. Xüsusən tutma yaxınlaşarkən tətbiq olunan nəfəs məşqləri bronxların spazmını qismən aradan qaldıra bilər. Nəfəs gimnastikasını öyrənmək üçün fizioterapevtlərdən və ya xüsusi təlim keçmiş mütəxəssislərdən yardım almaq tövsiyə edilir. Yoga və meditasiya da öz tərkibində nəfəs texnikaları ehtiva etdiyi üçün astmalı insanlar üçün faydalı ola bilər – stressi azaltmaqla bərabər düzgün nəfəs vərdişini aşılayır. Unutmayaq ki, nəfəs məşqləri dərmanı tam əvəz etməsə də, düzgün tətbiq edildikdə astmanın kontrolunu yaxşılaşdıran önəmli vasitələrdən biridir.
Astma zamanı Düzgün qidalanma və pəhriz
Astma xəstələrinin qidalanması balanslı və sağlam olmalıdır. Xüsusi bir “astma dietası” olmasa da, bəzi qida vərdişləri simptomlara müsbət təsir göstərə bilər. Mütəxəssislərin tövsiyə etdikləri qidalanma prinsipləri bunlardır:
• Normal bədən çəkisini qorumaq: Artıq çəki astmanı pisləşdirə bildiyi üçün, astmatik şəxs ideal çəkidə olmağa çalışmalıdır. Əgər pasient obezdirsə, hətta 5-10%-lik çəki azalması belə nəfəs alma funksiyasını xeyli yaxşılaşdırır və dərmanlara ehtiyacı azalda bilər. Sağlam qidalanma və müntəzəm fiziki aktivlik vasitəsilə çəki-kmi indeksi normaya gətirilməlidir.
• Meyvə və tərəvəzlərin bol qəbulu: Təzə meyvə-tərəvəzlərdə çoxlu antioksidantlar (beta-karoten, C və E vitaminləri və s.) var. Bu maddələr orqanizmdə hüceyrələri zədələyən sərbəst radikalları zərərsizləşdirir və ağciyərlərdə iltihabı azalda bilər. Araşdırmalar göstərir ki, meyvə-tərəvəzlə zəngin qidalanan astma xəstələrinin ağciyər funksiyası nisbətən yaxşı olur. Xüsusilə almaların, sitrus meyvələrinin, yaşıl yarpaqlı tərəvəzlərin faydalı antioksidant tərkibi var. Gündəlik rasionda müxtəlif rəngli tərəvəzlərə (yerkökü, bolqar bibəri, ispanaq və s.) və meyvələrə yer verilməlidir.
• D vitamini qəbul etmək: Ağır astması olan insanların çoxunda D vitamininin səviyyəsi aşağı müşahidə edilib. D vitamini immun sistemin düzgün işləməsi üçün vacibdir və iltihabı modulyasiya edə bilir. D vitamini mənbələrinə yağlı balıqlar (somon, skumbriya), yumurta sarısı, D vitamini ilə zənginləşdirilmiş süd daxildir. Həmçinin günəş işığı altında (düz düşməyən saatlarda) qısa müddət olmaq dəridə D vitamini sintezini stimullaşdırır. D vitamini çatışmazlığı olan astmatiklərdə həkim məsləhəti ilə vitamin əlavələri də qəbul oluna bilər.
• Allergiya törədən qidalardan çəkinmək: Hər hansı qidaya (məsələn, yer fıstığına, dəniz məhsuluna, südə) qarşı allergiyası olan astma xəstəsi həmin qidanı rasionundan tam çıxarmalıdır. Qida allergiyası bəzən astma simptomlarını birbaşa tetikleyə bilər. Hətta bəzi insanlarda fiziki aktivliklə birlikdə qida allergiyası tutması da yaşana bilir (məsələn, allergen qida yedikdən sonra idman edəndə astma tutması keçirir). Belə hallarda allergiya testləri ilə dəqiqləşdirilmiş allergenlərdən uzaq durmaq vacibdir.
• Sülfitlərdən uzaq olmaq: Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, sulfitlər astmatiklərdə tutmanı tetikleyə bilər. Ona görə də şərab, quru meyvə, bəzi konservlər kimi sulfit tərkibli məhsulları məhdudlaşdırmaq məsləhətdir. Ərzaq etiketlərini oxuyub “sodium metabisulfite”, “potassium bisulfite” kimi adlara fikir vermək olar – bunlar sulfit nümayəndələridir.
• Omega-3 yağ turşuları və az duz: Balıq yağında, qoz-fındıqda olan Omega-3 yağ turşuları iltihabəleyhinə təsir göstərə bilər. Bəzi araşdırmalar omega-3 qəbulunun astmada faydalı ola biləcəyini göstərsə də, bu mövzuda nəticələr tam birmənalı deyil. Lakin ümumilikdə ürək-damar sağlamlığı üçün də faydalı olduğundan, astma xəstəsinin həftədə 2-3 dəfə balıq yeməsi və rasionuna püstə, qoz, badam kimi çərəzləri daxil etməsi məsləhətdir. Duzlu qidaları isə azaltmaq tövsiyə edilir – çox duzlu qidalanma bəzi tədqiqatlarda astmanın pisləşməsi ilə əlaqələndirilib. Duzun azaldılması da zərərli deyil, əksinə təzyiq və ümumi sağlamlıq üçün faydalıdır.
Ümumən, astma xəstələri üçün xüsusi bir pəhriz olmasa da, Aralıq dənizi tipli qidalanma modeli (meyvə-tərəvəz, balıq, zeytun yağı, tam dənli bitkilər, az qırmızı ət) tövsiyə olunur, çünki bu cür pəhriz antioksidantlar və sağlam yağlarla zəngindir, iltihab riskini azaldır. Balanslı qidalanma astmanı tam sağaltmasa da, simptomların kontrolunda və ümumi sağlamlıqda müsbət rol oynaya bilər.
Astma üçün Bitki tərkibli və təbii vasitələr hansılardır?
Bəzi təbii məhsulların astma simptomlarına kömək edə biləcəyi iddia olunur. Məsələn, xalq təbabətində qara zirə toxumları uzun illərdir astma üçün istifadə olunur. Müasir araşdırmalarda da qara zirə yağının iltihabəleyhinə təsiri olduğu və astmatik simptomları yüngülləşdirə biləcəyi qeyd edilir. Həmçinin kofein bronxları bir az genişləndirə bildiyindən, qəhvə və ya güclü çayın astma zamanı az da olsa rahatlıq verdiyi müşahidə edilib. Kofein strukturca teofillin adlı astma dərmanına bənzəyir, lakin əlbəttə ki, qəhvə içməklə ciddi astma tutmasını müalicə etmək olmaz – sadəcə yüngül bir təsiri mümkündür. Bal və zəncəfil qədimdən öskürək üçün istifadə edilir; isti bal-limon içkisi boğazı yumşaldır və öskürəyi yüngülləşdirə bilər, baxmayaraq ki, birbaşa bronxları genişlətmir. Efir yağları (okalyptus yağı, nanə yağı) ilə buxar etmək tıxanmış tənəffüs yollarını açmağa müvəqqəti kömək edə bilər (məsələn, isti suya bir-iki damcı okalyptus yağı əlavə edib buxarla nəfəs almaq). Lakin bu cür üsullarda ehtiyatlı olmaq lazımdır – bəzi insanlarda efir yağlarının kəskin qoxusu əksinə, bronxları qıcıqlandıra bilər.
Elmi ədəbiyyatda astmada kömək göstərə biləcək bir neçə əlavənin adı keçir: Ancaq bu sahədə hələ də əlavə araşdırmalara ehtiyac duyulduğu vurğulanır. Yəni bitki tərkibli məhsulların tam effektivliyi və təhlükəsiz dozası elmi cəhətdən tam təsdiqlənməyib. Vacib xəbərdarlıq: Hər hansı bitki mənşəli dərman və ya əlavəni astma müalicənizə əlavə etməzdən əvvəl mütləq həkiminizlə məsləhətləşin. Çünki bəzi “təbii” məhsullar qəbul etdiyiniz dərmanlarla qarşılıqlı təsirə girə, yan təsirlər verə bilər. Həmçinin astmalı xəstələr üçün reklamlarda təqdim edilən möcüzəvi bitki dərmanlarına aldanmaq olmaz – hazırda astmanı tam sağaldan heç bir təbii və ya tibbi vasitə yoxdur, sadəcə simptomları kontrol etməyə yardımçı üsullar var.
Astma zamanı Yaşam tərzinin optimallaşdırılması
Astma ilə rahat yaşamaq üçün gündəlik həyat tərzində bir sıra düzəlişlər faydalıdır:
• Astma tetikleyicilərindən uzaq durmaq: Yuxarıda sadalanan bütün tetikleyici faktorları (allergenlər, tüstü, toz, soyuq hava və s.) maksimum dərəcədə nəzarətdə saxlayın. Evinizi təmiz və havalandırılmış saxlayın, toz yığan xalça, ağır pərdə kimi əşyaları minimuma endirin. Ev heyvanınız varsa və onlara allergiyanız olduğu aşkarlanıbsa, həkimlə məsləhətləşin – bəzən hipoallergik heyvan növləri saxlamaq, ya da heyvanı evdən kənarda bəsləmək tövsiyə olunur. Siqareti buraxın və yanınızda heç kəsin çəkməsinə icazə verməyin. Mətbəxdə bişirmə zamanı aspiratordan istifadə edin ki, qoxular yığılmasın. Yataq otağınızda toz gənəsi əleyhinə çarpayı örtüklərindən istifadə edə bilərsiniz.
• Stressin idarə edilməsi: Xroniki stress astma kontrolunu çətinləşdirə bilər. Özünüzü psixoloji cəhətdən rahat saxlamağa çalışın. Bunun üçün məşğul olduğunuz rejimi optimallaşdırın – məsələn, vaxt idarəsi aparın, gündəlik hədəflərinizi real qoyun ki, həddən artıq yüklənməyəsiniz. İstirahət və yuxu rejiminizə diqqət yetirin; yuxusuz qalmaq həm immuniteti zəiflədir, həm də əsəbiliyi artırır. İdman (yüngül və orta intensivlikdə) endorfin səviyyəsini yüksəldərək stressi azaldır – astma kontrolunuz yaxşıdırsa, həkimlə məsləhətləşib müntəzəm olaraq bədən tərbiyəsi ilə məşğul olun. Nəfəsalma meditasiyası, yoqa, pilates kimi həm bədəni, həm də zehni sakitləşdirən məşğələlər astma xəstələrinə ikiqat fayda verə bilər: bir tərəfdən stressi atır, digər tərəfdən tənəffüs məşqlərini ehtiva edir. Unutmayın ki, astma diaqnozu həyatın sonu deyil; düzgün yanaşma ilə siz adi insanlardan geri qalmayan bir yaşam tərzi sürə bilərsiniz. Özünüzü xəstə kimi görüb sosial həyatdan təcrid etməyin – əksinə, dəstək qruplarına qoşulun, eyni problemi yaşayan insanlarla ünsiyyət qurun ki, təcrübə mübadiləsi edəsiniz. Həm özünüzə, həm də övladınız astmadırsa, ona astma ilə necə yaşamağı öyrədin və ruhdan düşməməyi aşılayın.
• Evin mikroiqliminin nəzarəti: Ev şəraitində hava filtrləri (təmizləyicilər) istifadə etmək faydalı ola bilər, xüsusən də allergenlər boldursa. Məsələn, HEPA filtri olan hava təmizləyicilər ev tozunu, polen və heyvan kəpəyini havadan süzüb atar, astmatik şəxs daha təmiz hava udar. Yataq otağında bir balaca hava nəmləndiricisi quraşdırmaq havanı çox quru iqlimdə yaşayırsınızsa, fayda verə bilər – rütubətli hava bronxları az qıcıqlandırır. Lakin rütubət cihazının özünü təmiz saxlamalı, kif əmələ gəlməsinə yol verməməlisiniz. Evin temperaturunu da orta səviyyədə saxlayın, həddən artıq isti etməyin (20-22°C məsləhətdir). Mütəmadi olaraq pəncərələri açıb təmiz hava buraxın – təbii ki, əgər çöldə allergen səviyyəsi yüksək deyilsə. Mətbəxdə və vanna otağında ventilyasiya pəncərələrindən istifadə edib rütubətin yığılmasının qarşısını alın, çünki rütubət kif göbələklərini artırır.
• Nəfəs açan təbii vasitələr: Astma tutması hiss etdikdə dərhal dərman inhalyatoruna əl atmaq lazım gələ bilər. Lakin yüngül bir darlıq hiss edirsinizsə, bəzi sadə vasitələr müvəqqəti kömək edə bilər. Məsələn, isti su ilə dolu vanna otağında oturub dərin-dərin nəfəs almaq – buxar nəfəs yollarını nəmlləndirib genişləndirə bilər. Bənzər şəkildə, isti bir fincan çay içmək boğazı və bronxları qızışdırıb mukusu yumşalda bilər (üstəlik çayın tərkibindəki kofein az da olsa bronxları genişləndirir). Sinəyə okalyptus yağı, mentol məlhəmi (məsələn, Vicks) sürtmək də bəzilərinə rahatlama verə bilir – bu vasitələr burun tıxanmasını açır, nəfəs almağı asanlaşdırır. Ancaq yenə də vurğulayaq ki, bu kimi vasitələr yalnız çox yüngül hallarda və qısamüddətli təsir üçün keçərlidir. Astma tutması ciddi gedişlidirsə, dərhal təcili yardım dərmanlarını (bronxodilatator inhalyatorları) istifadə etmək və həkimə müraciət etmək lazımdır.
Nəticə etibarilə, astma ilə mübarizədə ən effektiv strategiya həkim tərəfindən təyin olunmuş müalicə planına riayət etməklə yanaşı, sağlam həyat tərzi prinsiplərinə əməl etməkdir. Dərmanları vaxtında istifadə etmək, mütəmadi kontrol müayinələrinə getmək, yuxarıdakı tövsiyələri gündəlik həyatda tətbiq etməklə astma tutmalarının tezliyini və şiddətini azaltmaq mümkündür. Bronxial astmaya qarşı “yaxşı gələn” universal bir dərman və ya qida olmasa da, çoxvektorlu yanaşma (dərman + həyat tərzi düzənləmələri + yardımçı üsullar) xəstəliyin gedişini xeyli yüngülləşdirə bilər.
