Xroniki Qastrit: Nədir, Növləri, Səbəbləri və Müalicə yolları

Xroniki Qastrit: Nədir, Növləri, Səbəbləri və Müalicə yolları

Xroniki qastrit mədənin uzunmüddətli iltihabıdır. A, B və C tipləri, səbəbləri və müalicə yolları barədə ətraflı məlumat bu məqalədə.

Xroniki Qastrit bir neçə müxtəlif meyara görə təsnif edilir. Həkimlər xroniki Qastriti adətən etiologiyasına (yaranma səbəbinə) və patoloji xüsusiyyətlərinə görə kateqoriyalara ayırırlar. Bu ayırd etmə həm diaqnostika, həm də müalicə taktikası baxımından önəmlidir.

Etiologiyasına görə xroniki Qastritin növləri hansılardır?

•    A tipi Qastrit (Autoimmun xroniki Qastrit): Bu tip xroniki Qastrit autoimmun mexanizm nəticəsində yaranır. Bu tip adətən mədənin fundus və korpus adlanan hissələrini zədələyir və atrofik Qastritə səbəb olur. Autoimmun xroniki Qastrit zamanı paryetal hüceyrələr məhv olduğundan mədə turşuluğu ifrazı azalır, selikli qişa nazilir və intrinsik faktor adlı maddə çatışmazlığı səbəbilə B12 vitamininin sorulması pozulur. Nəticədə illər içində xəstədə pernisioz anemiya yaranır. Autoimmun Qastrit nisbətən nadir olsa da, qadınlarda və yaşlılarda bir qədər daha çox rast gəlinir. Bu xəstələrdə eyni zamanda digər autoimmun xəstəliklər (tiroidit, şəkərli diabet tip 1, vitiliqo və s.) ola bilər. Autoimmun Qastritin uzunmüddətli fəsadı mədənin selikli qişasının tamamilə atrofiyaya uğraması və hətta polip, şiş kimi dəyişikliklərin ortaya çıxması ola bilər. Müalicəsi əsasən B12 vitamini əvəzedici terapiya, turşuluğu artırmaq üçün həzm fermentləri və immun sistemi tənzimləməkdən ibarətdir. Bu tip Qastritin səbəbini tam aradan qaldırmaq mümkün olmasa da, fəsadlarının qarşısını almaq üçün ömür boyu izlənmə tələb olunur.
•    B tipi Qastrit (Helikobakter Pilori ilə əlaqəli xroniki Qastrit): Xroniki Qastritin bu növü ən geniş yayılanıdır. B tipi demək bakterial tip deməkdir – yəni əsas səbəb Helikobakter Pilori infeksiyasıdır. Helikobakter Pilori mədənin antrumundan başlayaraq zamanla bütün mədəyə yayılan xroniki aktiv iltihab yaradır. İlk illərdə qeyri-atrofik Qastrit şəklində gedir (yəni mədə qişası qalınlığını qoruyur), lakin on illərlə davam etdikcə atrofik Qastritə çevrilə bilir. Helikobakter Pilori-yə bağlı xroniki Qastriti çox zaman “ekoloji metaplastik atrofik Qastrit (EMAG)” də adlandırırlar, yəni mühitdən qazanılmış (infeksiya yolu ilə) atrofik Qastrit. Bu tip Qastritin risk faktorları sanitariya şəraiti zəif olan mühitdə yaşamaq, uşaq yaşlarında yoluxma, eyni ailədə çox insanın yaşaması və b. sayılır. Helikobakter Pilori infeksiyası olan insanların təxminən 10-15%-ində nəticədə mədə və ya onikibarmaq bağırsaq xorası inkişaf edir. Xeyli hissəsində isə sadəcə xroniki Qastrit olaraq qalır. Lakin Helikobakter Pilori-ni vaxtında müalicə etməklə həm xoraların, həm də xərçəngin qarşısını almaq mümkün olduğu üçün bu tip Qastrit xüsusi önəm daşıyır. B tipi Qastritin müalicəsi Helikobakter Pilori bakteriyasını məhv etməyə yönəlmiş eradikasiya müalicəsidir (iki müxtəlif antibiotik və turşu azaldıcı dərman kombinasiyası ilə 10-14 günlük kurs). Uğurlu müalicə iltihabı əhəmiyyətli dərəcədə azaldır və selikli qişanın bərpasına imkan yaradır. B tipi Qastritdə pəhriz və yaşam tərzi də sağalma prosesini sürətləndirir.
•    C tipi Qastrit (Kimyəvi, yaxud Reaktiv xroniki Qastrit): Xroniki Qastritin bu növü mədə qişasına davamlı kimyəvi təsirlər nəticəsində yaranır. Əsas “günahkarlar” uzun müddət yüksək dozada istifadə edilən dərmanlar (xüsusilə qeyri-steroid ağrıkəsicilər) və öd reflyuksudur. Məsələn, il boyu demək olar hər gün kimyəvi dərman qəbul edən bir şəxsdə mədə qişası kimyəvi zədələnməyə məruz qalır və xroniki iltihab baş qaldırır. Eynilə, mədəsində cərrahi əməliyyat keçirmiş (məsələn, öd kisəsi və ya mədəaltı vəzinin başına aid əməliyyatlar) insanlarda onikibarmaq bağırsaqdan mədəyə öd axını xronikləşə bilər ki, bu da “biliar reflyuks qastriti” adlanan vəziyyət yaradır. Kimyəvi (reaktiv) Qastrit zamanı endoskopiyada mədə qişasında ödəm, qızartı və bəzən xırda eroziyalar görünür. Histoloji (mikroskopik) müayinədə iltihab hüceyrələri ilə yanaşı selikli qişa hüceyrələrində regenerasiya (bərpa olunma) cəhdləri müşahidə edilir – yəni qişa zədələndikcə özünü təmir etməyə çalışır. Bu səbəbdən buna bəzən “reaktiv Qastrit” də deyilir (toxumaların kimyəvi qıcığa reaksiyası olaraq). C tipi Qastritin müalicəsi səbəbi aradan qaldırmaqdan ibarətdir: qıcıqlandırıcı dərmanların qəbulu dayandırılır və ya alternativ, mədəyə zərərsiz preparatlarla əvəz olunur, öd reflyuksu varsa, onu azaltmaq üçün turşu azaldıcı preparatlardan istifadə olunur. Selikli qişanı bərpa etmək üçün müalicə dövründə pəhriz və qoruyucu preparatlar da təyin edilə bilər.
Yuxarıdakı üç tip – A, B, C – xroniki Qastritin klassik təsnifatıdır. Bunlardan əlavə, xroniki Qastritin daha xüsusi formaları da var:
•    Atrofik Qastrit: Bu termin xroniki Qastritin nəticəsində mədə selikli qişasının nazilməsi, vəzilərin itməsi halını vurğulayır. Həm autoimmun, həm də Helikobakter Pilori-yə bağlı uzunmüddətli Qastrit sonda atrofik dəyişikliklərə gətirir. Klinikada “atrofik Qastrit” diaqnozu qoyularsa, adətən səbəb olaraq ya Helikobakter Pilori (ətraf mühitə bağlı atrofik Qastrit – EMAG), ya da autoimmun proses (AAG) qeyd olunur. Atrofik Qastrit təhlükəli sayılır, çünki mədə xərçəngi üçün zəmin yarada bilər. Həkimlər atrofik Qastriti olan xəstələri müntəzəm endoskopiya ilə izləməyi tövsiyə edirlər. Atrofik Qastritin müalicəsi səbəbdən asılıdır – Helikobakter Pilori varsa, mütləq eradikasiya edilir; autoimmun Qastritdirsə, B12 vitamini verilir; eyni zamanda antioksidant və mədə qişasını qoruyan pəhriz təyin olunur.
•    Eroziv xroniki Qastrit: Bəzi xroniki Qastritlərdə iltihabla yanaşı mədə qişasında səthi yaralar – eroziyalar – mövcud olur. Xüsusən uzun müddət kimyəvi preparatlar qəbul edən insanlarda eroziyalarla müşahidə olunan xroniki Qastrit inkişaf edir. Bu zaman endoskopiyada mədənin selikli qişasında çoxsaylı xırda səthi yaralar görünür. Eroziv Qastrit qanama riski daşıyır – kiçik də olsa, bu yaralardan qan sızaraq nəcisi qaralda bilər. Eroziv xroniki Qastritin müalicəsi də səbəb olan preparatın dayandırılması və mədənin qorunmasına yönəlik tədbirlərdən ibarətdir.
•    Hipertrofik Qastrit (Menetrie xəstəliyi): Nadir hallarda, xroniki iltihabın təsiri ilə mədə qişasının bəzi hissələri əksinə qalınlaşa və qabarıq büküşlər şəklində böyüyə bilər. Bu Menetrie adlı nadir xəstəlikdə görülür. Burada mədə qişası polipəbənzər hipertrofik dəyişikliklərə uğrayır, protein itirir və xəstədə ödemlər yaranır. Çox spesifik hal olduğu üçün adi xroniki Qastrit kontekstində bunu dərin bilmək vacib deyil.
•    Spesifik infeksion Qastritlər: Xroniki Qastritə nadir infeksiyalar da yol aça bilər. Məsələn, vərəm (tuberkuloz) xəstəliyi ilk növbədə ağciyərləri tutsa da, bəzi hallarda mədənin selikli qişasına da yayılıb orada xroniki qranulomatoz iltihab yarada bilər (vərəm Qastriti). Yenə nadir hallarda göbələk infeksiyaları (məsələn, kandidoz) immuniteti zəif insanlarda mədədə xroniki infeksiya ocağı kimi mövcud ola bilər. Bu cür spesifik halların müalicəsi əsas xəstəliyin – vərəmin, göbələk infeksiyasının – sistemik terapiyasından ibarətdir.
•    Eozinofilik Qastrit: Bu da nisbətən nadir bir formadır. Bəzi allergik xəstəliklərdə, məsələn qida allergiyasında və ya parazitar invaziyalarda mədənin divarında çoxlu eozinofil adlanan allergiya hüceyrələri yığıla bilər. Nəticədə xroniki eozinofilik Qastrit formalaşır. Adətən gənc insanlarda, atopik dermatit, astma kimi xəstəliklərlə birlikdə görülə bilər. Müalicədə allergen qidalardan uzaq durmaq və lazım gələrsə kortikosteroid kimi iltihabəleyhinə dərmanlardan istifadə edilir.

Göründüyü kimi, xroniki Qastritin bir çox tipləri və səbəbləri var. Praktikada həkim ilk növbədə Helikobakter Pilori infeksiyasının olub-olmamasını yoxlayır, çünki bu, ən çox rastlanan və müalicə oluna bilən səbəbdir. Əgər Helikobakter Pilori yoxdursa, xəstənin dərman istifadəsi, zərərli vərdişləri, autoimmun xəstəlikləri araşdırılır. Endoskopiya zamanı alınan biopsiya nümunələri histologiyaya göndərilir ki, orada iltihabın xarakteri dəqiqləşdirilsin (məsələn, eozinofillərin çoxluğu, atrofiyanın dərəcəsi, metaplaziya olub-olmaması və s. aşkar edilsin). Yalnız səbəbi və tipini müəyyən etdikdən sonra xroniki Qastritin effektiv müalicə planı hazırlana bilər.

Xülasə, xroniki Qastrit uzun sürən mədə iltihabıdır və onun müxtəlif tipləri mövcuddur: ən çox yayılan tipi Helikobakter Pilori bakteriyasının törətdiyi B tipidir; autoimmun A tipi daha nadirdir; kimyəvi C tipi isə dərmanlar və öd reflüksü ilə bağlıdır. Hər bir tipin müalicə və izlənmə yanaşması fərqlidir. Mühüm olan odur ki, illərlə davam edən mədə diskomfortunu heç zaman etinasız qoymamalı, səbəbini araşdırıb tapmaq üçün tibbi müayinədən keçməlisiniz. Çünki vaxtında aşkarlanmış xroniki Qastrit (xüsusilə Helikobakter Pilori-yə bağlı olanlar) uğurla müalicə edilə və mədə xərçəngi kimi ağır nəticələrin qarşısı alına bilər.