Ağızda liken planus (oral liken planus) ağız boşluğunun selikli qişalarını təsir edən xroniki iltihablı bir vəziyyətdir. Xalq arasında adətən qırmızı yastı dəmirov kimi də tanınan liken planus adətən dildə, yanaqların daxili hissəsində, diş ətlərində və ağız boşluğunun digər nahiyələrində ağ, krujevalı ləkələr və ya lezyonlar şəklində özünü göstərir. Onu bəzi hallarda qırmızı və şişkin lezyonlar kimi də müşahidə etmək olar.
Ağızdakı liken planusunun dəqiq səbəbləri tibbə məlum olmasa da, onun inkişafına təsir edən bəzi ümumi amillər mövcuddur. Bu yazımızda həmin amillər haqqında danışacağıq.
Ağızdakı liken planusunun inkişafına kömək edə biləcək bəzi amillər bunlardır:
İmmunitet sisteminin disfunksiyası. Həddindən artıq aktiv və ya yanlış yönləndirilmiş immun reaksiyası qırmızı yastı dəmirova təsir edən səbəblərdəndir. İmmunitet sistemi, bəzi səbəblərə görə, ağız mukozasının hüceyrələrini hədəf alaraq, iltihaba və liken planusun xarakterik lezyonlarına səbəb olur.
Genetik meyl. Müəyyən genetik faktorlar ağızdakı liken planus vəziyyətinə həssaslığı artırdığına rast gəlmək mümkündür.
Ekoloji qıcıqlandırıcılar. Bəzi ətraf mühit faktorları və qıcıqlandırıcılar qırmızı yastı dəmirovun yaranmasında rol oynaya bilər. Bunlara infeksiyalar, müəyyən dərmanlar, diş materialları və stress daxil ola bilər.
Hepatit C infeksiyası. Bəzi hallarda ağızdakı liken planus və hepatit C virusu (HCV) infeksiyası arasında əlaqələr mövcud olur. Bununla belə, ağzında liken planus olan bütün fərdlərdə hepatit C virusu olmur.
Ağızdakı liken planusun ümumi simptomlarına aşağıdakılar daxildir:
Ağ ləkələr. Ağızdakı liken planusun ən xarakterik xüsusiyyəti ağız boşluğunun selikli qişalarında ağ, krujeva və ya retikulyar naxışların olmasıdır. Bu ləkələr daha şpx yanaqların, dilin, diş ətlərinin və digər ağız səthlərinin daxili hissəsində görünür.
Qırmızı və ya şişkin lezyonlar. Ağ ləkələrə əlavə olaraq, qırmızı yastı dəmirov bəzən qırmızı və ya şişkin lezyonlarla özünü göstərə bilər. Bunlar daha ağrılı olduqları üçün yemək yeyərdən və ya danışarkən narahatlığa səbəb ola bilər.
Yanma hissi. Ağzında qırmızı yastı dəmirov olan bir çox insan təsirlənmiş bölgələrdə yanma hissi və ya narahatlıq hiss edir. Bu, yüngüldən şiddətli yanmaya qədər dəyişə bilər və müəyyən qidalar və ya ağız gigiyenası təcrübələri ilə daha da ağırlaşa bilər.
Acılı və ya turşu qidalara həssaslıq. Ağzıdakı liken planus təsirlənmiş əraziləri ədviyyatlı və ya turşulu qidalara daha həssas edə bilər ki, bu hal ağzdakı narahatlığın artmasına səbəb ola bilər.
Quru ağız. Qırmızı yastı dəmirov ağızda quruluq hissinə səbəb ola bilər, bu da narahat yarada səbəblərdəndir.
Dadda dəyişikliklər. Ağzında qırmızı yastı dəmirov olan bəzi fərdlər, təsirlənmiş ərazilərdə dad qönçələri səbəbilə bağlı dad qavrayışında dəyişikliklər hiss edə bilərlər. Bu zaman qidalardan dad almaq çətinləşir və yaxud da dad almaq olmur.
Qeyd edim ki, ağızdakı liken planusun simptomları fərdlər arasında dəyişə bilər və bəzi insanlar asemptomatik ola bilər. Bu səbəbdən də yuxarıda göstərilən simptomların dəqiq səbəbini müəyyənləşdirmək və narahatlığın aradan qaldırılması üçün lor həkimə müraciət etmək məsləhətdir.
Ağızdakı liken planus ümumiyyətlə qeyri-infeksion vəziyyət hesab olunur və təsirlənmiş şəxslə təmasda keçmir.
Müəyyən viral və ya bakterial infeksiyalar kimi bəzi yoluxucu şərtlərdən fərqli olaraq, oral liken planus birbaşa təmas və ya digər vasitələrlə insandan insana keçə bilən patogendən qaynaqlanmır.
Oral liken planus ilə əlaqəli bəzi potensial risklərə bunları daxil edə bilərik:
Ağız xərçəngi riski. Bəzi hallarda uzun müddət davam edən və ya ağır ağızdakı liken planus halları ağız xərçənginin inkişaf riskinin müəyyən qədər artması ilə əlaqələndirilə bilər.
Yemək və danışmaqda çətinlik. Ağızda lezyonların olması yemək yeməyi və danışmağı çətinləşdirə bilər. Xüsusən də bu lezyonlar ağrılıdırsa və ya dilin və ya digər ağız strukturlarının hərəkətinə təsir edirsə, ağrı daha şiddətli olur.
Həyat keyfiyyətinə təsir. Ağızdakı liken planus narahatlıq, ağrı və daddakı potensial dəyişikliklər səbəbindən insanın həyat keyfiyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilər.
Psixososial təsir. Ağızda liken planus kimi xroniki vəziyyətlər bəzi fərdlər üçün stress və ya narahatlığa səbəb olan psixososial təsirlərə malik ola bilər.
Klinik müayinə. Lor həkim müayinəyə əvvəlcə ağız boşluğunun hərtərəfli müayinəsini həyata keçirməklə başlayırıq. Həkim oral liken planusun xarakterik əlamətlərini, o cümlədən ağızın selikli qişalarında ağ, krujevalı yamaqlar və ya zədələri, qırmızı və ya şişkin sahələri qiymətləndirəcək.
Xəstəlik tarixi. Xəstənin tibbi tarixi haqqında məlumat toplamaq diaqnozun dəqiqləşdirilməsi üçün vacibdir. Bu zaman xəstənin ümumi sağlamlığı, istifadə etdiyi dərmanları və həyat tərzi haqqında məlumatlar da alınır.
Biopsiya. Bəzi hallarda diaqnozu təsdiqləmək üçün biopsiya tövsiyə oluna bilər. Biopsiya zamanı ağız mukozasının təsirlənmiş bölgəsindən kiçik bir toxuma nümunəsi götürülür. Sonra bu nümunə liken planusun xarakterik xüsusiyyətlərini axtarmaq üçün mikroskop altında araşdırılır. Biopsiya digər şərtləri istisna etməyə və dəqiq diaqnoz qoymağa kömək edən ən effektiv üsullardandır.
Görüntüləmə. Rutin diaqnostika üçün çox istifadə edilməsə də, bəzi hallarda, liken planusunu digər ağız xəstəliklərindən ayırd etmək üçün, ultrasəs və ya əks etdirən konfokal mikroskopiya kimi görüntüləmə üsulları istifadə edilə bilər.
Qan testləri. Bəzi hallarda ağız lezyonlarının digər potensial səbəblərini istisna etmək və ya hepatit C kimi liken planus ilə əlaqəli ola biləcək əsas sağlamlıq vəziyyətini yoxlamaq üçün qan testləri aparıla bilər.
Ağızdakı liken planusun erkən diaqnoz vəziyyəti effektiv idarə etmək və potensial ağırlaşmaların qarşısını almaq üçün çox vacibdir. Xüsusi diaqnostika prosesi fərdi hallardan və lor həkimin fərdi üsulundan asılı olaraq dəyişə bilər.
Ağızdakı liken planusunun ümumi müalicə variantları bunlardır:
Topikal kortikosteroidlər. Bunlar oral liken planus üçün ən çox təyin olunan dərmanlardır. Topikal kortikosteroidlər iltihabı azaltmağa və simptomları yüngülləşdirməyə kömək edir. Onlar kremlər, gellər və ya məlhəmlər kimi müxtəlif formalarda olur və birbaşa ağızdakı təsirlənmiş nahiyələrə tətbiq olunur. Dərmanların istifadə göstərişləri lor həkimin təyin etdiyi qaydada olmalıdır.
Ağızdan alınan kortikosteroidlər. Daha ağır hallarda iltihabı idarə etmək üçün həkim tərəfindən oral kortikosteroidlər təyin oluna bilər.
İmmunomodulyatorlar. İmmunitetlə əlaqəli liken planus hallarında immunitet sistemini modulyasiya edən dərmanlar iltihabı və simptomları azaltmaq üçün istifadə oluna bilər.
Retinoidlər. Müəyyən hallarda simptomları idarə etmək üçün ağızdan və ya oral retinoidlər təyin oluna bilər.
Ağız üçün yaxalamalar. Oral liken planusun ağzıda yaratdığı ağrıları aradan qaldırmaq üçün tərkibində iltihab əleyhinə və ya anestezik maddələr olan ağız yaxaları tövsiyə oluna bilər.
Qidalanma dəyişiklikləri. Ədviyyatlı, turşu və ya qıcıqlandırıcı qidalardan qaçınmaq simptomları idarə etməyə kömək etdiyi üçün həmin qidaların məhdudlaşdırılması müalicəyə kömək edəcək effektiv üsuldur.
Daimi monitorinq. Oral liken planusu olan şəxslər vəziyyəti izləmək və lazım gəldikdə müalicəni tənzimləmək üçün lor həkim ilə müntəzəm təqib görüşlərdə iştirak etməlidir. Çünki oral liken planus ağız xərçəngi riskinin bir qədər artması ilə əlaqələndirilir və monitorinq müayinələri zamanı hər hansı potensial fəsadları erkən aşkar etmək və vaxtında müdaxilə etmək mümkündür.
Ağızdakı liken planusun müalicəsində lor həkimin tövsiyələrinə əməl etməl, müntəzəm müayinələrdə iştirak etmək və simptomları ilə bağlı hər hansı dəyişiklik və ya narahatlıqları dərhal həkimə bildirmək lazımdır. Qırmızı yastı dəmirov xroniki bir vəziyyət olduğundan, davamlı müalicə tələb oluna bilər. Müalicə planları simptomların şiddətinə, iştirak dərəcəsinə və xəstənin ümumi sağlamlığına əsasən fərdiləşdirilir. Bu müddət ərzində sərbli olmaq və dərmanların dozalarını həkimin reseptinə uyğun istifadə etmək narahatlığın tez bir zamanda aradan qaldırılmasına səbəb olacaq.
Ağızdakı liken planusunun dəqiq səbəbləri tibbə məlum olmasa da, onun inkişafına təsir edən bəzi ümumi amillər mövcuddur. Bu yazımızda həmin amillər haqqında danışacağıq.
Ağızda liken planus yaranma səbəbləri nələrdir?
Ağızdakı liken planusunun otoimmün bir vəziyyət hesab oldunduğu üçün ona aid səbəblər bilavasitə liken planusa da təsir edir. Otoimmün xəstəliklərdə bədənin immun sistemi səhvən öz hüceyrələrinə hücum edir, iltihab və zədələnməyə səbəb olur. Bu hal bəzən ağızdalı liken planusla da əlaqəli ola bilər.Ağızdakı liken planusunun inkişafına kömək edə biləcək bəzi amillər bunlardır:
- İmmunitet sisteminin disfunksiyası
- Genetik meyl
- Hepatit C infeksiyası
İmmunitet sisteminin disfunksiyası. Həddindən artıq aktiv və ya yanlış yönləndirilmiş immun reaksiyası qırmızı yastı dəmirova təsir edən səbəblərdəndir. İmmunitet sistemi, bəzi səbəblərə görə, ağız mukozasının hüceyrələrini hədəf alaraq, iltihaba və liken planusun xarakterik lezyonlarına səbəb olur.
Genetik meyl. Müəyyən genetik faktorlar ağızdakı liken planus vəziyyətinə həssaslığı artırdığına rast gəlmək mümkündür.
Ekoloji qıcıqlandırıcılar. Bəzi ətraf mühit faktorları və qıcıqlandırıcılar qırmızı yastı dəmirovun yaranmasında rol oynaya bilər. Bunlara infeksiyalar, müəyyən dərmanlar, diş materialları və stress daxil ola bilər.
Hepatit C infeksiyası. Bəzi hallarda ağızdakı liken planus və hepatit C virusu (HCV) infeksiyası arasında əlaqələr mövcud olur. Bununla belə, ağzında liken planus olan bütün fərdlərdə hepatit C virusu olmur.
Ağızda liken planus olduğunu hansı əlamətlərdən bilmək olar?
Oral liken planus müxtəlif simptomlarla özünü göstərə və ağızın müxtəlif hissələrini təsir edə bilər.Ağızdakı liken planusun ümumi simptomlarına aşağıdakılar daxildir:
Ağ ləkələr. Ağızdakı liken planusun ən xarakterik xüsusiyyəti ağız boşluğunun selikli qişalarında ağ, krujeva və ya retikulyar naxışların olmasıdır. Bu ləkələr daha şpx yanaqların, dilin, diş ətlərinin və digər ağız səthlərinin daxili hissəsində görünür.
Qırmızı və ya şişkin lezyonlar. Ağ ləkələrə əlavə olaraq, qırmızı yastı dəmirov bəzən qırmızı və ya şişkin lezyonlarla özünü göstərə bilər. Bunlar daha ağrılı olduqları üçün yemək yeyərdən və ya danışarkən narahatlığa səbəb ola bilər.
Yanma hissi. Ağzında qırmızı yastı dəmirov olan bir çox insan təsirlənmiş bölgələrdə yanma hissi və ya narahatlıq hiss edir. Bu, yüngüldən şiddətli yanmaya qədər dəyişə bilər və müəyyən qidalar və ya ağız gigiyenası təcrübələri ilə daha da ağırlaşa bilər.
Acılı və ya turşu qidalara həssaslıq. Ağzıdakı liken planus təsirlənmiş əraziləri ədviyyatlı və ya turşulu qidalara daha həssas edə bilər ki, bu hal ağzdakı narahatlığın artmasına səbəb ola bilər.
Quru ağız. Qırmızı yastı dəmirov ağızda quruluq hissinə səbəb ola bilər, bu da narahat yarada səbəblərdəndir.
Dadda dəyişikliklər. Ağzında qırmızı yastı dəmirov olan bəzi fərdlər, təsirlənmiş ərazilərdə dad qönçələri səbəbilə bağlı dad qavrayışında dəyişikliklər hiss edə bilərlər. Bu zaman qidalardan dad almaq çətinləşir və yaxud da dad almaq olmur.
Qeyd edim ki, ağızdakı liken planusun simptomları fərdlər arasında dəyişə bilər və bəzi insanlar asemptomatik ola bilər. Bu səbəbdən də yuxarıda göstərilən simptomların dəqiq səbəbini müəyyənləşdirmək və narahatlığın aradan qaldırılması üçün lor həkimə müraciət etmək məsləhətdir.
Ağızdakı liken planus təmasla keçə bilərmi?
Ağızdakı liken planus ümumiyyətlə qeyri-infeksion vəziyyət hesab olunur və təsirlənmiş şəxslə təmasda keçmir.
Müəyyən viral və ya bakterial infeksiyalar kimi bəzi yoluxucu şərtlərdən fərqli olaraq, oral liken planus birbaşa təmas və ya digər vasitələrlə insandan insana keçə bilən patogendən qaynaqlanmır.
Ağızda liken planus risklidirmi?
Oral liken planus xroniki iltihablı bir vəziyyət olduğu üçün təbiətən təhlükəli olmasa da, bəzi risklər və ağırlaşmalarla səbəb ola bilər.Oral liken planus ilə əlaqəli bəzi potensial risklərə bunları daxil edə bilərik:
Ağız xərçəngi riski. Bəzi hallarda uzun müddət davam edən və ya ağır ağızdakı liken planus halları ağız xərçənginin inkişaf riskinin müəyyən qədər artması ilə əlaqələndirilə bilər.
Yemək və danışmaqda çətinlik. Ağızda lezyonların olması yemək yeməyi və danışmağı çətinləşdirə bilər. Xüsusən də bu lezyonlar ağrılıdırsa və ya dilin və ya digər ağız strukturlarının hərəkətinə təsir edirsə, ağrı daha şiddətli olur.
Həyat keyfiyyətinə təsir. Ağızdakı liken planus narahatlıq, ağrı və daddakı potensial dəyişikliklər səbəbindən insanın həyat keyfiyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilər.
Psixososial təsir. Ağızda liken planus kimi xroniki vəziyyətlər bəzi fərdlər üçün stress və ya narahatlığa səbəb olan psixososial təsirlərə malik ola bilər.
Ağızdakı liken planusun diaqnozu hansı prosesləri əhatə edir?
Ağızdakı liken planusunun diaqnozu klinik qiymətləndirmənin, tibbi tarixin qiymətləndirilməsinin və bəzən laboratoriya testlərinin birləşməsini əhatə edir. Oral liken planusun diaqnozunda iştirak edən əsas proseslər bunlardır:Klinik müayinə. Lor həkim müayinəyə əvvəlcə ağız boşluğunun hərtərəfli müayinəsini həyata keçirməklə başlayırıq. Həkim oral liken planusun xarakterik əlamətlərini, o cümlədən ağızın selikli qişalarında ağ, krujevalı yamaqlar və ya zədələri, qırmızı və ya şişkin sahələri qiymətləndirəcək.
Xəstəlik tarixi. Xəstənin tibbi tarixi haqqında məlumat toplamaq diaqnozun dəqiqləşdirilməsi üçün vacibdir. Bu zaman xəstənin ümumi sağlamlığı, istifadə etdiyi dərmanları və həyat tərzi haqqında məlumatlar da alınır.
Biopsiya. Bəzi hallarda diaqnozu təsdiqləmək üçün biopsiya tövsiyə oluna bilər. Biopsiya zamanı ağız mukozasının təsirlənmiş bölgəsindən kiçik bir toxuma nümunəsi götürülür. Sonra bu nümunə liken planusun xarakterik xüsusiyyətlərini axtarmaq üçün mikroskop altında araşdırılır. Biopsiya digər şərtləri istisna etməyə və dəqiq diaqnoz qoymağa kömək edən ən effektiv üsullardandır.
Görüntüləmə. Rutin diaqnostika üçün çox istifadə edilməsə də, bəzi hallarda, liken planusunu digər ağız xəstəliklərindən ayırd etmək üçün, ultrasəs və ya əks etdirən konfokal mikroskopiya kimi görüntüləmə üsulları istifadə edilə bilər.
Qan testləri. Bəzi hallarda ağız lezyonlarının digər potensial səbəblərini istisna etmək və ya hepatit C kimi liken planus ilə əlaqəli ola biləcək əsas sağlamlıq vəziyyətini yoxlamaq üçün qan testləri aparıla bilər.
Ağızdakı liken planusun erkən diaqnoz vəziyyəti effektiv idarə etmək və potensial ağırlaşmaların qarşısını almaq üçün çox vacibdir. Xüsusi diaqnostika prosesi fərdi hallardan və lor həkimin fərdi üsulundan asılı olaraq dəyişə bilər.
Ağızda liken planusun müalicəsi hansı üsullarladır?
Ağızdakı liken planusunun, yəni qırmızı yastı dəmirovun müalicəsi simptomları yüngülləşdirmək, iltihabı azaltmaq və bəzi hallarda ağırlaşmaların qarşısını almaq məqsədi daşıyır. Müalicə yanaşması simptomların şiddətindən və fərdin müxtəlif müdaxilələrə reaksiyasından asılı olaraq dəyişə bilər.Ağızdakı liken planusunun ümumi müalicə variantları bunlardır:
- Topikal kortikosteroidlər
- Ağızdan alınan kortikosteroidlər
- İmmunomodulyatorlar
- Retinoidlər
- Ağız üçün yaxalamalar
- Qidalanma dəyişiklikləri
- Daimi monitorinq
Topikal kortikosteroidlər. Bunlar oral liken planus üçün ən çox təyin olunan dərmanlardır. Topikal kortikosteroidlər iltihabı azaltmağa və simptomları yüngülləşdirməyə kömək edir. Onlar kremlər, gellər və ya məlhəmlər kimi müxtəlif formalarda olur və birbaşa ağızdakı təsirlənmiş nahiyələrə tətbiq olunur. Dərmanların istifadə göstərişləri lor həkimin təyin etdiyi qaydada olmalıdır.
Ağızdan alınan kortikosteroidlər. Daha ağır hallarda iltihabı idarə etmək üçün həkim tərəfindən oral kortikosteroidlər təyin oluna bilər.
İmmunomodulyatorlar. İmmunitetlə əlaqəli liken planus hallarında immunitet sistemini modulyasiya edən dərmanlar iltihabı və simptomları azaltmaq üçün istifadə oluna bilər.
Retinoidlər. Müəyyən hallarda simptomları idarə etmək üçün ağızdan və ya oral retinoidlər təyin oluna bilər.
Ağız üçün yaxalamalar. Oral liken planusun ağzıda yaratdığı ağrıları aradan qaldırmaq üçün tərkibində iltihab əleyhinə və ya anestezik maddələr olan ağız yaxaları tövsiyə oluna bilər.
Qidalanma dəyişiklikləri. Ədviyyatlı, turşu və ya qıcıqlandırıcı qidalardan qaçınmaq simptomları idarə etməyə kömək etdiyi üçün həmin qidaların məhdudlaşdırılması müalicəyə kömək edəcək effektiv üsuldur.
Daimi monitorinq. Oral liken planusu olan şəxslər vəziyyəti izləmək və lazım gəldikdə müalicəni tənzimləmək üçün lor həkim ilə müntəzəm təqib görüşlərdə iştirak etməlidir. Çünki oral liken planus ağız xərçəngi riskinin bir qədər artması ilə əlaqələndirilir və monitorinq müayinələri zamanı hər hansı potensial fəsadları erkən aşkar etmək və vaxtında müdaxilə etmək mümkündür.
Ağızdakı liken planusun müalicəsində lor həkimin tövsiyələrinə əməl etməl, müntəzəm müayinələrdə iştirak etmək və simptomları ilə bağlı hər hansı dəyişiklik və ya narahatlıqları dərhal həkimə bildirmək lazımdır. Qırmızı yastı dəmirov xroniki bir vəziyyət olduğundan, davamlı müalicə tələb oluna bilər. Müalicə planları simptomların şiddətinə, iştirak dərəcəsinə və xəstənin ümumi sağlamlığına əsasən fərdiləşdirilir. Bu müddət ərzində sərbli olmaq və dərmanların dozalarını həkimin reseptinə uyğun istifadə etmək narahatlığın tez bir zamanda aradan qaldırılmasına səbəb olacaq.
