Dəri Xərçəngi - Melanoma xəstəliyi: Melanomanın əlamətləri, Melanoma nədir?
Melanoma nədir?
Melanoma – dərinin piqment hüceyrələrindən (melanositlərdən) başlayan bədxassəli bir şiş növüdür. Melanositlər dərimizə öz rəngini verən melanin adlı piqmenti istehsal edən hüceyrələrdir. Melanoma məhz bu hüceyrələrin idarəedilməyəcək şəkildə çoxalması nəticəsində yaranır. Başqa sözlə, sağlam melanositlərin genetik materialında (DNA) baş verən dəyişikliklər bu hüceyrələrin nizamsız şəkildə bölünüb artmasına səbəb olur. Nəticədə dəridə anormal böyüyən və bədən toxumalarını zədələyə bilən bir törəmə – şiş (şişkinlik) əmələ gəlir. Bu şiş hüceyrələri zamanla bədənin digər nahiyələrinə yayılaraq (metastaz verərək) orada da xərçəng ocaqları yarada bilər.
Melanoma dəridə yaranan xərçəng növləri arasında ən təhlükəlisi hesab olunur. Dəri xərçənginin cəmi təxminən 1%-ni təşkil etsə də, bu xəstəlik dəri xərçəngi səbəbilə baş verən ölüm hallarının böyük əksəriyyətini təşkil edir. Bunun səbəbi melanomanın digər dəri xərçənglərindən daha aqressiv olub sürətlə böyüməsi və daxili orqanlara yayılmaq qabiliyyətinin yüksək olmasıdır. Məsələn, bazal hüceyrəli və ya yastı hüceyrəli dəri xərçəngləri daha yaygın olsa da, adətən metastaz vermir və vaxtında müalicə ilə tam sağalır. Melanoma isə ətraf toxumalara və limfa düyünlərinə keçərək qan vasitəsilə ağciyər, qaraciyər, beyin kimi uzaq orqanlara belə yayıla bilər.
Melanoma həm qadınlarda, həm də kişilərdə rast gəlinir. Bu xəstəlik adətən orta və yaşlı şəxslərdə daha çox görülsə də, gənc yaşlarda belə ortaya çıxa bilər. Statistikaya görə melanoma 30 yaşın altındakı gənclərdə ən çox rast gəlinən xərçəng növlərindən biridir, xüsusilə gənc qadınlarda daha çox müşahidə olunur. Son onilliklərdə ultrabənövşəyi şüalanmaya (günəş və solyari ləvazimatlarına) məruz qalmanın artması ilə əlaqədar olaraq melanoma insidentliyi (yeni hallarının sayı) xeyli yüksəlmişdir. Melanomanın inkişaf riski yaş artdıqca yüksəlsə də, gənc insanlarda belə bu xəstəliyin ortaya çıxma ehtimalı vardır – hətta melanomanın 20-30 yaş arası qadınlar arasında nisbətən daha çox görüldüyü bildirilir.
Melanoma ən çox günəş şüalarına tez-tez məruz qalan dəri səthlərində meydana çıxır. Məsələn, üz, kürək (xüsusilə kişilərdə bel nahiyəsi), qollar və ayaqlar melanomanın ən sıx görüldüyü nahiyələrdir. Kişilərdə melanomaya ən çox yuxarı kürək və gövdə nahiyəsində, qadınlarda isə daha çox ayaqlarda rast gəlinir. Bununla belə, melanoma bədənin istənilən hissəsində yarana bilər – təkcə günəşə açıq hissələrdə deyil, həm də göz kimi orqanlarda və ya ağız boşluğu, burun-damaq, cinsiyyət orqanları kimi daxili selikli membranlarda da (nadir hallarda) inkişaf edə bilər. Dərinin gözlə görünən səthindən kənarda yarandığı üçün bu cür hallara “gizli melanoma” deyilir. Məsələn, melanoma bəzən dırnaq altında, ayaq dabanı və ovuclar kimi günəş görməyən yerlərdə də inkişaf edə bilər. Xüsusilə daha tünd dərili insanlarda melanoma daha çox ayaq altı, əl içi və ya dırnaq altında (akral lentiginöz melanoma) ortaya çıxır. Melanomanın belə atipik lokalizasiyalarda yaranması ultrabənövşəyi şüalanmadan başqa digər amillərin də rol oynaya biləcəyini göstərir.
Melanomanın dəri üzərində ilk görünüşü çox zaman adi xala bənzəyir. Lakin bu “xal” adi xallardan fərqli olaraq zamanla ölçü, forma, rəng baxımından dəyişiklik göstərir. Bəzən melanoma mövcud xaldan inkişaf edir – təxminən melanomaların 30%-i əvvəlcədən mövcud olan xallar əsasında yaranır. Lakin əksər hallarda (təxminən 70%-də) melanoma tamamilə sağlam dəridə yeni yaranan bir ləkə şəklində başlayır. Ona görə də dərinizdə əvvəldən olmayan hər hansı yeni ləkənin ortaya çıxması, yaxud mövcud xalda baş verən dəyişikliklər ehtiyatla yanaşılması gərəkən əsas əlamətlərdir. Xoşxassəli (zərərsiz) xallar illər boyu dəyişməz qala bildiyi halda, melanoma hüceyrələri böyüməyə başladıqda qısa müddətdə gözlə görülən dəyişikliklər ortaya çıxır.
Xülasə, melanoma – piqment istehsal edən hüceyrələrin bədxassəli şişidir və dəri xərçənglərinin ən ciddi formasıdır. Xoş xəbər odur ki, erkən mərhələdə aşkarlanmış melanoma uğurla müalicə edilə bilər. Dəri üzərindəki anormallıqları tez fark etmək və həkimə vaxtında müraciət etmək bu baxımdan həyati əhəmiyyət daşıyır. Melanoma vaxtında (erken dövrdə) aşkarlanıb müalicə olunarsa, tam sağalma şansı çox yüksəkdir – məsələn, ABŞ statistikalarına görə melanoma yalnız dəri ilə məhdud qaldıqda (yayılmamış erkən mərhələdə) xəstələrin 5 illik sağqalma faizi 99% təşkil edir. Lakin xəstəlik yayılmış mərhələyə keçərsə, müalicə daha çətinləşir və proqnoz pisləşir. Odur ki, melanomanın ilkin əlamətlərini bilmək və erkən diaqnoz üçün tədbirlər görmək ən effektiv “müalicədir” demək olar.
Melanomanın əlamətləri nələrdir?
Melanomanın əsas əlamətləri dəridə yeni yaranan qeyri-adi bir ləkə, ya da mövcud xalda baş verən fərqli dəyişikliklərdir. Erkən mərhələdə melanoma hər hansı xüsusi bir ağrı və ya ciddi narahatlıq verməyə bilər – çox vaxt xəstə sadəcə dəri üzərində görünüşcə fərqli bir xal (və ya ləkə) müşahidə edir. Buna görə də melanomanın vizual əlamətlərini tanımaq çox önəmlidir. Həkimlər dəridəki şübhəli dəyişiklikləri müəyyən etmək üçün tez-tez “ABCDE” qaydası adlanan yadda saxlama üsulundan istifadə etməyi məsləhət görürlər. ABCDE kriteriyaları melanomanın tipik xüsusiyyətlərini ingilis dilində başlayan hərflərlə ifadə edir:
• A – Asimmetriya: Xalın/ləkkənin bir yarısı digər yarısına bənzəmir, yəni simmetrik deyil. Normal, zərərsiz xallar adətən dairəvi və ya oval formada olub simmetrik olur. Melanomada isə ləkənin forması qeyri-müntəzəmdir – məsələn, yarısının forması digər yarısından tamamilə fərqli ola bilər.
• B – Border (kənar sərhəd): Melanoma xallarının kənarları hamar və düzbucaqlı deyil. Sərhədləri sanki diş-diş olub ətraf dəri ilə sərhədi qeyri-dəqiq olur. Normal xalların kənarları isə əksər hallarda tünd rəngli xalı dəri fonundan dəqiq ayırır. Melanomada isə xalın ətrafında yayılma, ətrafa doğru rəng vermə və ya mənərsiz kontur ola bilər.
• C – Color (rəng): Xalın daxilində rəng müxtəlifliyi var. Yəni ləkə tək rəngdə deyil, üzərində bir neçə fərqli çalar görünə bilər. Məsələn, eyni ləkədə tünd qəhvəyi, qarayaçalan, boz, qırmızımtıl və ya ağ rəngli sahələr ola bilər. Normal bir xal isə adətən bərabər tündlükdə tək rəngli (məsələn, yalnız açıq qəhvəyi, tünd qəhvəyi və ya qaraya yaxın) olur. Rəng baxımından diqqətçəkən digər cəhət odur ki, melanoma bəzi hallarda ümumiyyətlə piqmentsiz də ola bilər – yəni adi qara-qonur rəng əvəzinə dərinin öz rəngi tonlarında (çəhrayı, qırmızı, bəzən bəyazımtıl) görünə bilər. Belə amelanotik (piqmentsiz) melanomalar nadir olsa da, mövcuddur və rəngsiz olduqlarından tanınması daha çətin ola bilər.
• D – Diameter (Çap): Ləkənin ölçüsü nisbətən böyükdür – diametri təxminən 6 millimetrdən artıqdır. Təxmini olaraq, bu bir karandaş pozanının eni boydadır (6 mm ~ 1/4 düym). Əlbəttə, melanomalar kiçik ölçüdə də başlaya bilər, lakin əksər hallarda ilk aşkarlananda adi xallardan böyük olduğu müşahidə edilir. Odur ki, yeni yaranan və sürətlə böyüyərək 5-6 mm-dən iri diametrə çatan ləkələrə xüsusi fikir verilməlidir.
• E – Evolving (İnkişaf/Dəyişmə): Xal qısa müddət ərzində dəyişikliklərə uğrayır. Yəni ölçüsündə böyümə, formasında deformasiya, rəngində tündləşmə və ya rəng müxtəlifliyinin artması, səthində qabarıqlıq yaranması kimi dinamik dəyişikliklər baş verir. Əgər dərinizdəki bir xal son aylar ərzində nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişibsə, bunu ciddi qəbul etmək lazımdır.
Yuxarıdakı ABCDE qaydası melanomanın əsas vizual xəbərdaredici əlamətlərini sadalayır. Lakin bütün melanomalar bu qaydaya uyğun davranmaya bilər – bəzən melanoma sadalanan beş xüsusiyyətin hamısını göstərməyə bilər. Məsələn, bəzi melanomalar kiçik ölçüdə ola bilər və ya rəngi vahid ola bilər. Bu səbəbdən, dərinizdə sizi narahat edən hər hansı qeyri-adi dəyişiklik müşahidə etdikdə həkimə müraciət etmək vacibdir. “Bəbir balası” (ugly duckling) qaydası deyilən bir yanaşma da var: əgər bədəninizdəki xallardan biri digərlərindən gözəçarpacaq dərəcədə fərqlənirsə (ən “çirkin ördək balası” kimi), həmin xala dermatoloq tərəfindən baxılması tövsiyə olunur. Yəni bütün xallarınız arasında tək fərqli görünən bir xal varsa, bu melanomanın göstəricisi ola bilər.
Melanoma adətən əvvəl zərərsiz kimi görünən bir xalın tədricən dəyişməsi ilə ortaya çıxsa da, bəzi hallarda birbaşa kiçik bir yara, qabarcıq, qabarıqlıq və ya dəridə sağalmayan bir yara kimi də üzə çıxa bilər. Bəzən dəridə qara, qabıq bağlamış bir səpgiyə və ya qopub düşməyən bir qabara da bənzəyə bilər. Qeyd: Dərinizdə uzun müddət sağalmayan, qabarıq və ya qabıqlı bir yara varsa, yaxud qanayan bir səth görünürsə, bu da həm melanomanın, həm də digər dəri xərçənglərinin əlaməti ola bilər. Belə yaralar, məlhəm çəkməklə keçməyən qızartı və qabıqlanma ocaqları mütləq dermatoloq tərəfindən qiymətləndirilməlidir.
Melanomanın digər mümkün əlamətlərinə hissi dəyişikliklər də daxildir. Xəstələrin bəzisi şişin olduğu nahiyədə qaşınma, həssaslıq, hətta az da olsa ağrı hiss edə bilərlər. Xüsusilə ləkənin üzərində sonradan əmələ gələn qaşınma hissi, toxunduqda ağrıması və ya asanlıqla qanaması narahatedici işarələrdəndir. Əgər əvvəllər normal olan bir xal birdən qaşınmağa başlayıbsa və ya ətrafı qızarıb iltihab görüntüsü alıbsa, bu da melanoma xərçənginə çevrilmənin əlaməti ola bilər. Normal xallar adətən qaşınmaz, qanamaz və iltihablanmaz.
Mövcud xalların xarakteri: Ümumiyyətlə, sağlam insanlarda uşaqlıqdan yetkinlik dövrünün əvvəllərinə qədər bədəndə 10-40 arası xal formalaşır və bunlar ömür boyu sabit qala bilər. Adi xalların diametri təxminən 6 mm-dən kiçik, forması yumru-oval və rəngi bərabər paylanmış qəhvəyi/qaradır. Yaşlandıqca bəzi xallar solub itə də bilər. Ancaq atipik (qeyri-tipik) xallar deyilən bəzı xallar var ki, görünüşcə melanomaya bənzəyə bilirlər. Bu xallar (dysplastic nevi) adətən normadan böyük, qeyri-müntəzəm sərhədli və rəng çalarları müxtəlif olan xallardır. Onlar melanoma olmasa da, gələcəkdə melanoma inkişafı riski yüksək olan “xəbərdaredici” xallar sayılır. Odur ki, əgər bədəninizdə qeyri-adi görkəmli çoxlu sayda xal varsa, onlara xüsusi nəzarət etmək lazımdır.
Yekun olaraq, melanomanın simptomları əsasən dəridə görülən dəyişikliklərlə bağlıdır. Ən önəmli xəbərdarlıq işarəsi dərinizdə yeni yaranan bir ləkə və ya mövcud xalda gözə çarpan dəyişiklik olmasıdır. Belə bir hal gördükdə gecikmədən dermatoloqa müraciət etmək lazımdır. Profilaktik məqsədlə dəriyə öz-özünə baxış keçirmək (ayda bir dəfə güzgü qarşısında bütün bədəninizi nəzərdən keçirmək) çox faydalıdır. Unutmayın ki, melanoma erkən mərhələdə aşkarlanarsa, demək olar tam müalicə olunur, gec mərhələdə isə həyati təhlükə yarada bilər.
