Qanda leykositlərin azalması və artması nə deməkdir?
Qanınızda ağ hüceyrələrin sayının normadan aşağı düşməsinə leykopeniya (leykosit azlığı) deyilir. Bu halda orqanizm infeksiyalara qarşı daha müdafiəsiz qalır və insan tez-tez xəstələnə bilər. Əksinə, leykositlərin həddən artıq çoxalması leykositoz (leykosit çoxluğu) adlanır – adətən bədənin infeksiya və ya iltihabla mübarizə apardığını göstərir. Bəzi hallarda isə normadan çox yüksək leykosit sayı müəyyən qan xəstəliklərinin (məsələn, leykoz – qan xərçəngi növlərindən birinin) əlaməti ola bilər. Aşağıda leykositlərin funksiyası, normal səviyyəsi və leykopeniya/leykositozun əsas xüsusiyyətləri barədə daha ətraflı məlumat verilir.
Leykosit nədir?
Leykositlər, yəni ağ qan hüceyrələri, sümük iliyində yaranıb qan dövranı vasitəsilə bədənimizdə dolaşan müdafiə hüceyrələridir. Onların əsas rolu orqanizmi infeksiya törədicilərindən və yad maddələrdən qorumaqdır. Leykositlər “orqanizmin əsgərləri” kimi fəaliyyət göstərərək infeksiya ocağını tapır və digər immun hüceyrələrinə siqnal göndərirlər; daha sonra xəstəlik törədiciləri məhv etmək üçün xüsusi zülallar – antikorlar ifraz edirlər. Sağlam bir insanda hər gün təxminən 100 milyard yeni ağ qan hüceyrəsi istehsal olunur. Bu hüceyrələrin ömrü bir neçə saatdan bir neçə ilə qədər dəyişə bilər. Leykosit sayı kəskin şəkildə normadan aşağı düşərsə və ya yüksələrsə, bunun səbəbləri araşdırılmalıdır – çünki belə dəyişikliklər müxtəlif xəstəlik və pozğunluqlardan xəbər verə bilər.
Leykositlərin normal miqdarı
Leykositlərin (WBC – White Blood Cells) normal səviyyəsi yaşa və cinsə görə cüzi dəyişə bilsə də, yetkin bir insanda hər mikrolitr (µL) qanda təxminən 4,000 – 11,000 aralığında ağ hüceyrə olması normal sayılır. Laboratoriyadan asılı olaraq istinad aralığı bir qədər fərqli təqdim oluna bilər (məsələn, 4.0–10.0 × 10^9/L şəklində). Ümumiyyətlə, 4 min-dən az olması leykosit azlığı, 11 min-dən çox olması isə leykosit çoxluğu kimi qiymətləndirilir.
Bu analiz üçün siz, Bioloji Təbabət İnteqrativ Müalicə Mərkəzinin ən son texnologiyalardan istifadə edilən, yüksək xidmət keyfiyyəti ilə seçilən Laboratoriya mərkəzinə müraciət edə bilərsiniz.
Uşaqlarda normal WBC səviyyəsi böyüklərə nisbətən bir qədər yüksək ola bilər. Həmçinin hamiləlik dövründə orqanizmin əlavə gərginliyi səbəbindən leykositlərin sayında bir qədər artım müşahidə oluna bilər ki, bu fizioloji cəhətdən normal hal sayılır. Nəticələrinizdə WBC göstəricisi bu hədlərdən kənara çıxıbsa, həkiminiz bunun səbəbini araşdıracaq və lazım gəldikdə təkrar testlər istəyə bilər.
Qanda leykosit azlığı (leykopeniya)
Leykosit azlığı, tibbi dildə leykopeniya, qanda ağ hüceyrələrin sayının normadan aşağı olması deməkdir. Yəni qan analizində WBC göstəricisinin təxminən 4,000/µL-dən az olması leykopeniya hesab edilir. Bu vəziyyətdə immun sistem zəiflədiyi üçün orqanizm infeksiyalara qarşı daha müdafiəsiz qalır. Leykopeniyanın birbaşa, özünəməxsus simptomu olmaya bilər; lakin leykosit sayı çox aşağı olduqda insan tez-tez və ağır infeksiyalara yoluxa bilər. Məsələn, xəstədə tez-tez yüksək hərarət, üşütmə, boğaz ağrısı, ağızda yaralar, uzun müddət sağalmayan yaralar, tez-tez sidik yolu infeksiyaları kimi əlamətlər müşahidə oluna bilər – bu əlamətlər əslində leykosit azlığının deyil, onun nəticəsində yaranan infeksiyaların göstəriciləridir.
Leykosit azlığının başlıca səbəbləri:
Sümük iliyi xəstəlikləri və zədələnmələri: Məsələn, aplastik anemiya (sümük iliyinin leykosit istehsal edə bilməməsi) və ya leykoz (qan xərçəngi növü) zamanı sümük iliyində normal ağ hüceyrə əmələ gəlməsi pozulur.
Müalicələrin və dərmanların təsiri: Kimyaterapiya və radioterapiya kimi onkoloji müalicələr, eləcə də bəzi dərmanlar (məsələn, güclü antibiotiklər) sümük iliyini zəiflədərək leykosit sayını azalda bilər.
Autoimmun xəstəliklər: Lupus (SLE), revmatoid artrit kimi autoimmun pozğunluqlarda bədənin öz immun sistemi leykositləri və ya onları yaradan hüceyrələri hədəf alıb sıradan çıxara bilər.
Ağır infeksiyalar: Xroniki və ya çox ağır infeksiya ocaqları da (məsələn, HİV/AIDS, viral hepatitlər, sepsis, vərəm və s.) sümük iliyini “yoraraq” leykopeniyaya səbəb ola bilər. Bəzi virus infeksiyaları zamanı müvəqqəti olaraq WBC səviyyəsi düşə bilər.
Vitamin çatışmazlığı və zəif qidalanma: B12 vitamini və fol turşusu defisiti zamanı qan hüceyrələrinin sintezi pozulur, nəticədə leykositlərin sayı azalır. Uzunmüddətli qeyri-kafi qidalanma da eyni təsiri göstərə bilər.
Qeyd: Leykosit azlığı olan insanlar xəstəliklərə qarşı həssas olduğundan, infeksiyaların profilaktikası önəmlidir. Yəni, gigiyena qaydalarına ciddi riayət etmək, izdihamlı mühitdən çəkinmək və immuniteti gücləndirən sağlam həyat tərzi leykopeniyası olan şəxslər üçün vacibdir.
Leykopeniya diaqnozu təsdiqləndikdən sonra həkim mütləq bunun səbəbini müəyyənləşdirməyə çalışır və həmin səbəbə yönəlik müalicə aparılır. Məsələn, leykosit azlığının səbəbi infeksiyadırsa, müvafiq antiviral və ya antibiotik müalicəsi tətbiq olunur. Səbəb vitamin çatışmazlığıdırsa, çatışmayan vitaminlər (B12, fol turşusu və s.) preparatlarla yerinə qoyulur. Dərmanlara bağlı leykopeniya yaranıbsa, həkim müalicə sxeminə düzəliş edərək dozanı azalda və ya həmin preparatı alternativi ilə əvəz edə bilər. Autoimmun xəstəlik aktivliyinə bağlı ciddi leykopeniyada immunosupressiv (immun sistemi tənzimləyən) müalicə tələb oluna bilər. Ağır hallarda, sümük iliyinin fəaliyyətini bərpa etmək üçün böyümə faktorları adlanan xüsusi dərmanlar (sümük iliyini daha çox ağ hüceyrə istehsal etməyə stimullaşdıran) istifadə edilə bilər. Nəticə etibarilə, leykopeniya bir diaqnoz yox, hansısa əsas xəstəliyin göstəricisi olduğundan, əsas xəstəliyin müalicəsi ilə leykosit sayı da normaya gətirilir.
Qanda leykosit çoxluğu (leykositoz)
Leykosit çoxluğu, tibbi dildə leykositoz, qanda ağ hüceyrələrin normadan yüksək olması deməkdir. Ümumi qəbul olunmuş meyara görə, əgər leykositlərin sayı böyüklərdə ~11,000/µL-dən çoxdursa, bu, leykositoz sayılır. Belə yüksəliş çox zaman orqanizmdə gedən aktiv bir infeksiya, iltihab prosesi və ya digər stress faktoruna qarşı normal immun cavab nəticəsində meydana çıxır – yəni bədən müdafiə üçün daha çox ağ hüceyrə səfərbər edir. Məsələn, adi bir qrip zamanı, ya da yüngül yaralanma sonrası qan analizində leykositlər bir qədər yüksələ bilər ki, bu, müvəqqəti və keçici reaksiyadır.
Leykositozun əlamətləri əsas etibarilə onu yaradan səbəbdən asılıdır. Özü ayrıca spesifik simptom verməyə də bilər. Çox vaxt yüksək leykosit sayı təsadüfən, rutin qan analizində ortaya çıxır. Əgər leykositoza səbəb infeksiyadirsə, xəstədə qızdırma, üşütmə, tərləmə, öskürək, halsızlıq kimi ümumi infeksiya əlamətləri görülə bilər. İltihabi (autoimmun) xəstəliklər aktivləşdikdə (məsələn, revmatoid artrit alovlanması) oynaqlarda ağrı, şişkinlik, yorğunluq müşahidə oluna bilər. Allergik reaksiyalar zamanı səpgi, qaşınma, nəfəs darlığı kimi əlamətlər ön plana çıxa bilər. Əgər leykosit çoxluğu qan xəstəliyinə (məsələn, leykozlara) bağlıdırsa, pasiyentdə limfa düyünlərinin şişməsi, səbəbsiz arıqlama, gecə tərləmələri, tez yorulma kimi narahatedici əlamətlər ortaya çıxa bilər.
Leykosit çoxluğunun əsas səbəbləri:
İnfeksiya və iltihabi proseslər: Bədəndə hər hansı kəskin infeksiya (bakterial, virus, göbələk və ya parazit mənşəli) və ya iltihab ocağı olduqda immun sistem onunla mübarizə aparmaq üçün leykosit istehsalını artırır. Məsələn, pnevmoniya (ağciyər infeksiyası), sidik yolu infeksiyası, abses (irinli iltihab) kimi vəziyyətlərdə qanda WBC səviyyəsi yüksələ bilər.
Fiziki və emosional stress: Orqanizmin ciddi stress hallarına verdiyi cavablardan biri də leykositlərin müvəqqəti artmasıdır. Məsələn, böyük cərrahi əməliyyat, travmalar, geniş yanıqlar və ya həddindən artıq fiziki gərginlikdən sonra qan testində leykosit sayı yüksək çıxa bilər.
Allergik reaksiyalar: Ciddi allergik reaksiya zamanı (məsələn, anafilaksi, astma tutması) və ya xroniki allergiya xəstələrində (məsələn, mövsümi allergik rinit, toz allergiyası və s.) leykositlərin, xüsusən eozinofil adlanan alt növünün sayı artır. Bu da ümumi WBC nəticəsini yüksəldə bilər.
Autoimmun xəstəliklər: Lupus (SLE), revmatoid artrit kimi autoimmun xəstəliklərin aktiv dövrlərində iltihabi proses səbəbilə leykositlərin səviyyəsi arta bilər.
Dərmanların təsiri: Bəzi dərman preparatları da (məsələn, yüksək dozada kortikosteroidlər, adrenalini stimullaşdıran preparatlar) qanın leykosit səviyyəsini müvəqqəti yüksəldə bilər.
Onkoloji və hematoloji xəstəliklər: Sümük iliyinin və ya qanın bədxassəli xəstəlikləri zamanı leykositlər nəzarətsiz artır. Məsələn, leykozlar (ağ qan xərçəngi), bəzi limfoma növləri, mieloproliferativ xəstəliklər (məsələn, poliçitemiya vera) leykositoza səbəb ola bilər. Bu hallarda çox vaxt WBC göstəricisi normadan dəfələrlə yüksək olur.
Qeyd: Bir çox hallarda leykositoz bədənin normal müdafiə mexanizminin göstəricisidir və leykosit sayı əsas xəstəlik müalicə edildikcə özü-özünə normala dönür. Məsələn, infeksiya sağaldıqdan sonra qanın ağ hüceyrə səviyyəsi yenidən normal həddə düşür. Əsas səbəb aradan qalxmayınca leykosit sayı yüksək qalmağa davam edə bilər. Odur ki, leykositoz aşkar edildikdə həkiminiz onun səbəbini dəqiqləşdirmək üçün əlavə müayinə təyin edəcək.
Sidikdə leykosit çox olması nə anlama gəlir?
Bəzən ümumi sidik analizində “leykosit” göstəricisinin normadan yüksək olduğunu görmək mümkündür. Normalda sidikdə ağ qan hüceyrələri çox az miqdarda olmalıdır. Sidikdə leykositlərin sayının çox olması adətən sidik yollarında (məsələn, sidik kisəsi və ya böyrəklərdə) bir infeksiya və ya iltihab olduğunu göstərir. Məsələn, sidik yolu infeksiyası zamanı sidikdə leukositlər və bakteriyalar analizlə aşkarlanır. Bu hal qadınlarda daha tez-tez rast gəlinir və əsas əlamətləri sidik ifrazı zamanı yanma, tez-tez və az-az sidiyə çıxma, qarnın aşağı hissəsində ağrı kimi narahatlıqlardır. Sidik analizində leykosit çox çıxıbsa, həkiminiz əlavə olaraq sidik mədəniyyəti testi istəyə bilər – bu, infeksiyaya səbəb olan mikrobu müəyyən etməyə imkan verir. Sidikdə leykosituriyanın (ağ hüceyrələrin çox olmasının) ən yaygın səbəbi infeksiyadır, lakin böyrək daşları, sidik yollarında obstruksiya və ya bəzi böyrək xəstəliklərində də iltihab reaksiyası nəticəsində sidikdə leykosit arta bilər.
Nə etməli? Belə bir nəticə ilə qarşılaşdıqda, həkim məsləhəti almadan antibakterial dərman qəbulu düzgün deyil. Bioloji Təbabət İnteqrativ Müalicə Mərkəzinin yüksək təchizatlı laboratoriyasında və klinikasında sidik analizində leykosit yüksəlməsi müasir metodlarla araşdırılır və səbəb müəyyən olunduqdan sonra uyğun müalicə başlanılır. Əksər hallarda sidik yolu infeksiyasında müalicə üçün antibiotik kursu kifayət edir və təkrar analizlə leykositlərin normaya düşdüyü təsdiqlənir.
Diaqnostika və müalicə
Müayinə (Diaqnostika): Qanda leykositlərin səviyyəsini təyin etməyin ən sadə yolu ümumi qan analizidir. Bu analiz zamanı WBC göstəricisi leykositlərin sayını əks etdirir. Qanda leykosit azlığı və ya çoxluğu aşkarlandıqda, həkim öncə bu dəyişikliyin nədən yarandığını araşdırır. Bunun üçün əlavə qan testləri (məsələn, iltihab markerləri), lazım gələrsə, görüntüləmə müayinələri və ya digər analizlər tələb oluna bilər. Məsələn, əgər xəstədə leykopeniya müəyyən edilibsə və tez-tez infeksiyalar keçirdirsə, həkim sidik analizi (sidik yolları infeksiyasını axtarmaq üçün), rentgen müayinəsi (məsələn, ağciyər infeksiyasını istisna etmək üçün) və digər testlər tətbiq edə bilər. Belə kompleks yanaşma ilə leykosit səviyyəsinin dəyişməsinə gətirən əsas xəstəlik aşkarlanır.
Müalicə: Leykosit sayındakı pozğunluq bir səbəb yox, nəticə olduğu üçün, müalicə də birbaşa leykositlərin özünə deyil, səbəb olan xəstəliyə yönəldilir. Həkiminiz qan analizində leykopeniya və ya leykositoz görərsə, bunu yaradan faktorları araşdıracaq və digər analiz nəticələri ilə birlikdə qiymətləndirəcək. Nəticədə tapılmış diaqnozdan asılı olaraq müvafiq müalicə planı hazırlanır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, məsələn:
Bakterial infeksiya aşkarlandısa, antibiotiklər təyin olunur (məsələn, sidik yolu infeksiyasında).
Viral infeksiya aşkarlandısa, antiviral preparatlar istifadə oluna bilər (məsələn, C hepaititində xüsusi antiviral terapiya).
Vitamin çatışmazlığı fonunda leykopeniya varsa, çatışmazlığın aradan qaldırılması üçün vitamin preparatları (B12 iynələri, fol turşusu tabletləri və s.) verilir.
Autoimmun pozğunluq (məsələn, aktiv lupusun səbəb olduğu leykopeniya) zamanı immun sistemi tənzimləyən müalicə – kortikosteroidlər, immunosupressiv dərmanlar və s. – tətbiq oluna bilər.
Leykosit çoxluğuna səbəb olan xəstəlik onkohematoloji (məsələn, leykoz) çıxarsa, həmin xəstəliyin spesifik müalicəsinə (kimyaterapiya, sümük iliyi transplantasiyası və s.) başlanılır.
Bəzi hallarda leykositlərin səviyyəsini normaya yaxınlaşdırmaq üçün dəstəkləyici müalicələrdən də istifadə olunur. Məsələn, immun sistemi çox zəif olan xəstələrə profilaktik antibiotiklər verilə bilər və ya sümük iliyinin ağ hüceyrə istehsalını stimullaşdıran böyümə faktorları (filqrastim və s. adlı iynələr) istifadə oluna bilər.
Yekun olaraq, leykositlərin istər azlığı, istərsə çoxluğu, diqqətdən kənarda qoyulmamalıdır. Belə bir hal təsadüfən aşkarlanıbsa belə, həkim məsləhəti almaq vacibdir. Əgər səbəbi bilinməyən uzunmüddətli qızdırma, təkrarlayan infeksiyalar, gecə tərləmələri, səbəbsiz arıqlama, limfa düyünlərində şişkinlik, davamlı halsızlıq kimi narahatedici əlamətləriniz varsa və qan analizlərinizdə leykosit göstəricisi normal deyil – mütləq həkimə müraciət edin. Bioloji Təbabət İnteqrativ Müalicə Mərkəzinin mütəxəssisləri qanın laborator analizləri əsasında immun sisteminizin vəziyyətini hərtərəfli dəyərləndirir, lazım gəldikdə əlavə müayinələr təyin edərək dəqiq diaqnoz qoyur və fərdi müalicə planı hazırlayırlar. Unutmayın, vaxtında qoyulan diaqnoz və düzgün müalicə sağlamlığınızın qorunmasının ən vacib şərtlərindəndir.
