İmmun Sistemi Niyə vacibdir? – Orqanizmin Müdafiə Qalxanı

İmmun Sistemi Niyə vacibdir? – Orqanizmin Müdafiə Qalxanı

İnsan orqanizmi hər gün saysız-hesabsız mikrob və virusların hücumu ilə üzləşir. Bizi bu görünməz düşmənlərdən qoruyan əsas müdafiə qüvvəsi immun (immunitet) sistemidir. Bu məqalədə immun sisteminin nə olduğu, necə işlədiyi, hansı faktorların onu zəiflədə biləcəyi və immuniteti gücləndirməyin yolları izah olunur. Həmçinin, stress kimi psixoloji faktorların immun sistemə təsirindən və autoimmün xəstəliklər, allergiyalar kimi immun sistemi pozuntularından da bəhs edilir.

İmmun sistemi nədir?

İmmun sistemi orqanizmimizi xəstəlik törədən mikroblardan qoruyan əsas müdafiə sistemidir. Bu sistem orqanlar, ağ qan hüceyrələri (leykositlər), zülallar və kimyəvi maddələr şəbəkəsindən ibarətdir və vahid şəkildə bizi xarici istilakçılardan müdafiə edir
Bağışıklıq sistemi bədənimiz üçün ilk müdafiə səddi rolunu oynayır – bizi infeksiyalardan qoruyur və xəstəlik yaxud zədə zamanı sağalmağımıza kömək edir
Güclü immun sistem olmadan, adi infeksiyalar belə həyat üçün təhlükəli ola bilər. Bu səbəbdən immunitetin normal fəaliyyəti sağlamlığımız üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir.

İmmun sistemi necə işləyir?

İmmun sistemi iki əsas mexanizm vasitəsilə fəaliyyət göstərir: doğuşdan gələn (təbii) immunitet və qazanılmış (adaptiv) immunitet. Doğuşdan gələn immunitet insanın anadangəlmə sahib olduğu ümumi müdafiə sistemidir. Bu, immun sisteminin ilk müdafiə xəttidir və sürətli, lakin spesifik olmayan reaksiyalar verir
Doğuşdan gələn immunitetə dəri, selikli qişalar və müəyyən ağ qan hüceyrələri (məsələn, faqositlər və s.) aiddir. Bu mexanizm patogenləri (yad mikrobları) dərhal tanıyıb hücum edərək onların bədənə yayılmasının qarşısını alır.
Doğuşdan gələn immunitetin mühüm cəhəti odur ki, o, mikrobları əvvəlcədən “öyrənmədən” tanıyır və yaddaş yaratmır – yəni eyni patogenlə təkrar qarşılaşdıqda xüsusi uyğunlaşmış cavab vermir.
Qazanılmış immunitet isə insanın həyat boyu infeksiyalar keçirdikcə və ya peyvənd olunduqca əldə etdiyi spesifik müdafiə mexanizmidir. Bu adaptiv immun cavab ilk infeksiyada daha yavaş yaranır, lakin hədəf alınan patogenə qarşı yüksək dərəcədə xüsusi həssaslıq göstərir və yaddaş formalaşdırır.
Qazanılmış immunitet sayəsində limfosit adlanan xüsusi ağ qan hüceyrələri hər bir yeni mikrob növünə qarşı uyğun antikorlar hazırlayır və həmin mikroorqanizmi yadda saxlayır. Nəticədə, eyni patogenlə təkrar qarşılaşdıqda immun sistem sürətlə hərəkətə keçərək onu məhv edir. Məsələn, peyvəndlər məhz qazanılmış immuniteti qabaqcadan hazırlamaq üçün tətbiq edilir – immun sisteminin hüceyrələrinə həmin xəstəliyin mikrobunu zərərsiz şəkildə tanıdır və gələcəkdə real infeksiya zamanı tez reaksiya verməsini təmin edir.
Beləliklə, adaptiv immunitetin yaddaş xüsusiyyəti sayəsində bir dəfə keçirdiyimiz infeksiyaya qarşı sonrakı dönəmlərdə daha sürətli və güclü müdafiə yaranır.

İmmun sisteminin zəifləməsinə səbəb olan faktorlar

İmmun sistemi bəzi hallarda düzgün işləməyə bilər. Genetik (irsi) pozuntular nəticəsində immun sistem anadangəlmə zəif ola bilər. Nadir rastlanan birincili immun çatışmazlıq xəstəliklərində (irsi immun yetməzliklərində) orqanizm lazım olan müdafiə hüceyrələrini düzgün istehsal etmir və nəticədə insan tez-tez təkrarlanan ağır infeksiyalara məruz qalır.
Bundan əlavə, HİV infeksiyası (QİÇS) kimi bəzi yoluxucu xəstəliklər də immun hüceyrələri birbaşa məhv edərək orqanizmin müdafiə qabiliyyətini kəskin zəiflədir. HİV/QİÇS-li insanlar sağlam şəxslərin asanlıqla keçirdiyi infeksiyalardan belə ağır xəstələnə bilirlər.
Həmçinin, bəzi xərçəng növləri (məsələn, qan xərçəngləri – leykoz, limfoma) sümük iliyini zədələyib immun hüceyrələrinin normal istehsalına mane olaraq immun sistemi zəiflədə bilir.
Bu cür xəstəliklər nəticəsində orqanizmin infeksiyalara qarşı müdafiəsi xeyli azalır.
Genetik amillərlə yanaşı, ətraf mühit və həyat tərzi faktorları da immunitetin zəifləməsində mühüm rol oynayır. Balanssız qidalanma və qida çatışmazlığı immun funksiyanı aşağı sala bilər – məsələn, C vitamini əksikliyi olan insanlarda immun cavab zəifləyir.
Xroniki yuxusuzluq (yuxu çatışmazlığı) da immun sisteminə mənfi təsir edir: yuxu rejiminin pozulması ağ qan hüceyrələrinin normal istehsalını və fəaliyyətini zəiflədir və orqanizm infeksiyalara qarşı daha həssas olur.
Daimi stress hormonlarının yüksək səviyyədə qalması da immuniteti zəiflədə bilər. Zərərli vərdişlərdən uzaq durmaq da immun sağlamlıq üçün önəmlidir: siqaret çəkmək bədənin infeksiyalarla mübarizə qabiliyyətini azaldır və immun sistemində problemlər riskini artırır; eynilə, həddən artıq alkoqol qəbulu zamanla immuniteti zəiflədə bilir.
Bundan başqa, fiziki hərəkətsizlik və piylənmə immun sisteminin balansını pozaraq, müdafiə funksiyalarını zəiflədə bilər.
Göründüyü kimi, sağlam həyat tərzi vərdişləri immunitetin güclü qalmasında əsas rol oynayır.

İmmun sistemini necə gücləndirmək olar?

 
Güclü immunitetə sahib olmaq üçün sağlam həyat tərzinə riayət etmək vacibdir. Aşağıda immune sistemini gücləndirməyin yollarından bəziləri sadalanır – düzgün qidalanmadan tutmuş kifayət qədər yuxu və fiziki fəallığa qədər, bu addımlar orqanizminizin müdafiə mexanizmini dəstəkləyir.
•    Balanslı qidalanma: Rasionunuza meyvə, tərəvəz, tam taxıllar, yağsız zülallar və faydalı yağlar daxil edin. Düzgün qidalanma orqanizmə immun sistemini optimal səviyyədə saxlayan vacib qida maddələrini (vitaminlər, minerallar, antioksidantlar və s.) təmin edir.
Xüsusilə C və D vitamini, sink kimi immunitet üçün önəmli mikroelementləri təbii yolla qəbul etməyə çalışın.
•    Kifayət qədər yuxu: Gecə yuxusunu almaq immun sistemin normal fəaliyyəti üçün şərtdir. Araşdırmalar göstərir ki, xroniki yuxu çatışmazlığı immun sistemi zəiflədərək müxtəlif pozuntulara yol aça bilər.
Böyüklər üçün gündə təxminən 7-8 saat keyfiyyətli yuxu tövsiyə olunur.
•    Mütəmadi fiziki aktivlik: Orta dərəcədə müntəzəm idman etmək immuniteti gücləndirə bilər. Fiziki aktivlik zamanı bədəndə stress hormonları azalır, qan dövranı sürətlənir və immun hüceyrələrinin bədənin müxtəlif yerlərinə çatması asanlaşır.
Həftədə ən azı 150 dəqiqə orta intensiv fiziki fəaliyyət (məsələn, sürətli yeriş, yüngül qaçış) tövsiyə edilir.
•    Stressin idarə olunması: Xroniki stressin azaldılması immun sistemin güclü qalmasına kömək edir. Daimi stress hormonlarının yüksək olması immun reaksiyaları baskılaya bilər, buna görə də meditasiya, yoga, gəzinti kimi rahatladıcı fəaliyyətlərə vaxt ayırın. Sevdiyiniz hobilərlə məşğul olmaq və ya lazım gələrsə, psixoloji dəstək almaq stressi azaltmağa və immuniteti möhkəmləndirməyə yardım edəcəkdir.
•    Zərərli vərdişlərdən uzaq durun: Siqaret və alkoqol kimi vərdişlərdən imtina etmək immun sisteminin xeyrinədir. Siqaret çəkmək orqanizmin xəstəliklərlə mübarizə qabiliyyətini azaltmaqla yanaşı, revmatoid artrit kimi immun problemlərin riskini artırır; həddindən artıq spirtli içki qəbulu isə zamanla immuniteti zəiflədir.
Bu vərdişləri tərgitməklə orqanizminizin müdafiə mexanizminə əlavə gərginlik düşməsinin qarşısını almış olarsınız.
•    Peyvəndlərdən yararlanın: Peyvənd olunmaq immuniteti gücləndirməyin ən effektiv yollarındandır. Peyvəndlər immun sistemə müəyyən patogenləri “öyrədərək” həmin xəstəliklərə qarşı müdafiə yaranmasını təmin edir. Mütəmadi peyvəndlər vasitəsilə orqanizminiz qrip, hepatit, pnevmoniya kimi ciddi infeksiyalardan öncədən qorunma əldə edir.
Həkiminizin tövsiyə etdiyi immunizasiya təqviminə riayət etməklə immun sisteminizi potensial təhlükələrə qarşı hazırlıqlı saxlamış olursunuz.
(Qeyd: Ümumi sağlamlıq üçün gigiyena qaydalarına əməl etmək də önəmlidir. Məsələn, əlləri müntəzəm yumaq və digər infeksiyadan qorunma tədbirləri vasitəsilə immun sisteminizi lazımsız yerə yormamış olarsınız.)

İmmun sistemi və psixoloji vəziyyət

Psixoloji amillər, xüsusilə xroniki stress, immun sistemin fəaliyyətinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Uzun müddət davam edən güclü stress halında orqanizmdə kortizol kimi stress hormonlarının səviyyəsi yüksək qalır ki, bu da immun reaksiyaları zəiflədir. Məsələn, çoxlarımız hiss etmişik ki, ağır iş dönəmlərindən və ya güclü emosional sarsıntılardan sonra daha tez xəstələnirik – bu təsadüfi deyil. Uzunmüddətli stress immun sisteminin cavabını zəiflədir, çünki stress bədənin müdafiə hüceyrələri olan limfositlərin sayını azaldır. Limfositlərin səviyyəsi aşağı olduqda isə adi soyuqdəymə virusuna qarşı belə bədən həssas duruma düşür.
Yəni, xroniki stress altında olan insanlarda infeksiyalara yoluxma riski əhəmiyyətli dərəcədə artır.
Mənfi emosional vəziyyətlər (depressiya, xroniki kədər, güclü narahatlıq) də immunitetə mənfi təsir göstərə bilər. Məsələn, araşdırmalar göstərir ki, həyat yoldaşını itirmiş bir insanın immun sisteminin əvvəlki gücünə qayıtması bir ilə qədər vaxt ala bilər.
Uzun müddət travma, kədər və ya qəzəb hissi ilə yaşayan insanlarda infeksiyalar daha tez-tez baş verir, xəstəliklər daha uzun çəkir və hətta yaralar belə daha ləng sağalır.
Bunun əksinə olaraq, müsbət emosiyalar və sağlam sosial münasibətlər immun sistemə müsbət təsir göstərə bilər. Şən, gülüşlə dolu vaxt keçirmək və yaxın insanların dəstəyi immun funksiyanı qısamüddətli də olsa gücləndirir – tədqiqatlar göstərib ki, sosial ünsiyyət və gülüş immun sistemində bir neçə saat ərzində ölçülə bilən yaxşılaşma yaradır.
Həmçinin, relaksasiya (məsələn, meditasiya, masaj və ya həzin musiqi dinləmək) stress hormonlarını azaltmaqla immun hüceyrələrinin fəaliyyətini normallaşdırır və immun reaksiyanı optimallaşdırır.
Qısacası, emosional sağlamlıq ilə immun sağlamlıq bir-biri ilə sıx bağlıdır – stresli, neqativ ruh halından mümkün qədər uzaq durmaq, zəruri hallarda peşəkar dəstək almaq immunitetinizin güclü qalmasını təmin edəcəkdir.

İmmun sistemi və xəstəliklər

İmmun sisteminin səhv və ya anormal işləməsi müxtəlif xəstəlik və pozuntulara yol aça bilər. İmmunitetin həddindən artıq aktiv olması və ya əksinə, yetərincə aktiv olmaması fərqli problemlərə səbəb olur:
•    Allergiyalar: Allergiya – immun sistemin normalda zərərsiz olan maddələrə qarşı göstərdiyi həddindən artıq reaksiyadır. Bu vəziyyətdə immunitet sistemi tozcuqlar (polen), ev tozu gənələri və bəzi qida maddələri kimi allergen adlanan maddələri yanlışlıqla təhlükəli sayır və onlara qarşı kəskin cavab verir. Nəticədə burun axması, asqırma, qaşınma, gözlərin yaşarması, səpkilər kimi müxtəlif dərəcədə narahatedici allergik simptomlar ortaya çıxır
Allergiya immun sisteminin hiperaktiv (həddən artıq aktiv) olmasının ən yayğın nümunəsidir.
•    Autoimmün xəstəliklər: Otoimmün xəstəliklər immun sistemin səhvən orqanizmin öz sağlam hüceyrə və toxumalarına hücum etməsi nəticəsində yaranır. Yəni, immunitet “öz” və “yad” toxumaları ayırd edə bilmir və yanlışlıqla bədənin özünə zərər verir
Bu cür pozuntulara misal olaraq sistemli qırmızı qurdeşənəyi (lupus) və revmatoid artrit xəstəliklərini göstərmək olar – bu hallarda immun hüceyrələri müvafiq olaraq dəridə və orqanlarda, həmçinin oynaqlarda iltihabi zədələnmələr yaradır. (Hətta çox yayılmasa da, dağınıq skleroz da autoimmün bir xəstəlikdir; burada immun sistem sinir hüceyrələrinə hücum edərək nevroloji əlamətlər törədir.) Autoimmün xəstəliklərin müalicəsində immuniteti tənzimləyən dərmanlar istifadə olunur ki, bu da bədənin özünə hücumunu azaltsın.
•    İmmun çatışmazlıqları: İmmun sistemin komponentləri yetərincə işləmədikdə orqanizmdə immun çatışmazlığı adı verilən vəziyyət yaranır. Belə vəziyyətdə bədən infeksiyalara qarşı çox zəif olur və tez-tez ağır xəstəliklər meydana çıxır. İmmun çatışmazlığı irsi (birincili) və ya qazanılmış (ikincili) ola bilər. İrsi immun çatışmazlıqlarda uşaq anadangəlmə müdafiə hüceyrələrinin bir qisminə malik olmur. Qazanılmış immun çatışmazlıqlar isə sonradan müəyyən xəstəlik və ya müalicələrin təsiri ilə yaranır. Məsələn, HİV infeksiyası qazanılmış immun çatışmazlığın ən məşhur nümunəsidir – HİV virusu orqanizmin ağ qan hüceyrələrini (T-limfositləri) məhv edərək immun sistemini zəiflədir. Bunun nəticəsində QİÇS xəstələrində hətta adi infeksiyalar belə çox ağır keçir və həyati təhlükə yaradır.
Eyni zamanda, immuniteti zəiflədən kimyəvi və tibbi təsirlər də immun çatışmazlığına səbəb ola bilər. Məsələn, xərçəngə qarşı aparılan kimyaterapiya, orqan transplantasiyasından sonra orqan qovulmasının qarşısını almaq üçün verilən immunsupressiv dərmanlar və hətta ağır qrip, mononükleoz, qızılca kimi infeksiyalar belə müvəqqəti olaraq immun sistemi zəiflədə bilər.
Belə hallarda xəstələr infeksiyalardan qorunmaq üçün xüsusi rejimdə saxlanılır və əlavə müalicə ilə müdafiə sistemi dəstəklənir.
Nəticə: İmmun sistemi bizim sağlamlığımızın keşiyində dayanan mürəkkəb və güclü bir sistemdir. Onun normal işləməsi sayəsində bədənimiz çoxsaylı infeksiyalardan qorunur. İmmunitetin zəifləməsinə yol açan faktorları bilmək və onlardan yayınmaq, həmçinin sağlam həyat tərzi vərdişləri ilə immun sistemimizi gücləndirmək xəstəliklərin qarşısının alınmasında çox önəmlidir. Unutmayaq ki, balanslı qidalanma, kifayət qədər yuxu, fiziki fəallıq və stressin idarə edilməsi kimi addımlar daha möhkəm bir immunitet deməkdir. Əgər immun sistemlə bağlı xroniki problemləriniz (məsələn, tez-tez infeksiyalara tutulma, yaxud autoimmun xəstəlik əlamətləri) varsa, vaxtında həkimə müraciət edib müvafiq tibbi məsləhətlər almaq vacibdir. Sağlam bir immunitet sayəsində bədəniniz sizi uzun müddət xəstəliklərdən qoruyacaqdır.