Mövsümi Allergiyalar: Yaz aylarında Allergiya necə yaranır? Səbəbləri nələrdir?
Bahar (yaz) ayları gəldikdə, təbiətin canlanmasıyla yanaşı, çox sayda insanda allergiya şikayətləri də ortaya çıxmağa başlayır. Çiçəklərin tozlanması, ağacların və otların toz dənələri havaya yayılaraq bəzi insanlarda asqırma, burun axması, göz qaşınması kimi narahatlıqlara səbəb olur. Ümumiyyətlə "Bahar (yaz) allergiyasi" olaraq bilinən bu vəziyyət, ilin müəyyən dövrlərində təkrarlanan mövsümi allergiya nümunəsidir. Bu məqalədə Bahar (yaz) və mövsümi allergiyalarin nə olduğu, necə yarandığı, səbəbləri, ən çox rastlanan növləri, əlamətləri, risk faktorları, diaqnostikası, müalicə yolları və qarşısının alınması haqqında ətraflı məlumat verilir. Mövzu müasir tibbi biliklərə əsaslanaraq sadə dillə izah edilir, lazım gəldikcə tibbi terminlərin açıqlamaları verilir. Məqsəd, allergiyadən əziyyət çəkənlərə və onların yaxınlarına faydalı məlumatlar və praktik məsləhətlər təqdim etməkdir.
Mövsümi Allergiyalar Nədir?
Yaz allergiyasi və ümumilikdə mövsümi allergiya dedikdə, ilin müəyyən fəsillərində ətraf mühitdəki allergenlərin təsiri ilə meydana çıxan allergik reaksiya nəzərdə tutulur. Ən çox Bahar (yaz) fəslində, yəni bitkilərin çiçəklənməsi dövründə rast gəlinən bu allergiya növü tibbi ədəbiyyatda allergiyk rinit kimi tanınır. Allergik rinit, soyuqdəyməyə bənzər əlamətlər yaradır: məsələn, burun axıntısı, gözlərin qaşınması, burun tutulması, asqırma və sinuslarda təzyiq hissi. Lakin soyuqdəymədən fərqli olaraq, bu əlamətlər virus səbəbilə deyil, orqanizmin zərərsiz maddələrə qarşı aşırı immun reaksiyası nəticəsində ortaya çıxır. Yəni, allergiyasi olan şəxslərin immun sistemi toz dənələri və ya toz kimi normalda zərərsiz olan ətraf mühit maddələrini sanki təhlükəli imiş kimi qəbul edərək onlara qarşı mübarizə aparır.
Mövsümi allergiyalar adətən yaz, yay və payız aylarında (bitki tozlanmasının aktiv olduğu dövrlərdə) daha çox görülür. Məsələn, erkən yazda ağacların tozcuqları, yay aylarında otların tozları, payızda isə yabanı otların toz dənələri havada yüksək olur və həssas insanlarda allergik reaksiyaları kəskinləşdirir.Bununla yanaşı, bəzi allergenlər ilboyu mövcud ola bilər – məsələn, ev tozu gənələri və ya ev heyvanlarının tük və kəpəkləri (dərilərindən tökülən xırda hissəciklər) ilboyu allergik əlamətlərə səbəb ola bilər. Lakin onlar da qapalı mühitdə qaldıqda, məsələn, qışda evin içində daha çox toplandıqda şiddətlənə bilər.
Araşdırmalar göstərir ki, allergiyalar cəmiyyət arasında çox yayılmış bir problemdir. Təkcə ABŞ-da 50 milyondan çox insan hər il ən az bir növ allergik reaksiya keçirir və allergiya ölkədə uzunmüddətli xəstəliklər arasında altıncı yerdədir. Mövsümi allergiyalar bu statistikanın əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. Allergiya insanın həyat keyfiyyətinə təsir edə, işdə və ya məktəbdə məhsuldarlığını azalda bilər. Xoşbəxtlikdən, allergiya səbəbilə meydana çıxan narahatedici əlamətlərlə mübarizə aparmaq üçün təsirli üsullar mövcuddur. Əgər sizdə də hər il yaz ayları gəldikdə oxşar şikayətlər yaranırsa, bunun səbəbi mövsümi allergiya ola bilər və doğru yanaşma ilə bu vəziyyəti idarə etmək mümkündür.
Bahar (Yaz) Allergiyasi Necə Yaranır?
Allergik reaksiyanın meydana gəlməsi insanın immun sisteminin zərərsiz bir maddəyə (allergenə) qarşı həddindən artıq reaksiyası nəticəsində baş verir. Allergiya prosesinin əsasında immunitetin “yad” hesab etdiyi allergenlə mübarizə aparması dayanır. İlk dəfə allergenlə təmasda olduqda, orqanizm xüsusi bir antikor – İmmunoglobulin E (IgE) adlanan zülal hazırlayır. Bu IgE anticisimləri bədənin müəyyən hüceyrələrinə, xüsusən də burun, göz, ağciyər və dəridə yerləşən mast hüceyrələrinə birləşir. Növbəti dəfə həmin allergen orqanizmə daxil olduqda (məsələn, nəfəs aldığınız havada toz dənələri olduğu zaman), IgE həmin allergenlə birləşir və mast hüceyrələrinin üzərindəki reseptorları xəbərdar edir. Nəticədə mast hüceyrələri histamin başda olmaqla bir sıra kimyəvi maddələr ifraz edir. Histamin burunun selikli qişasında, gözlərdə və tənəffüs yollarında iltihabi cavab yaradaraq allergiya simptomlarına səbəb olur. Məsələn, histaminin təsiri ilə burun yollarında ifrazat artır və damarlar genişlənir – bu da burun axıntısı və tıxanıqlıq yaradır. Eynilə, histamin gözlərin qaşınmasına, yaşarmasına yol açır, boğazda qıcıqlanma və öskürək refleksini tətikləyir.
Qısaca, yaz allergiyasinin yaranma mexanizmi belədir: toz dənələri kimi havada uçuşan allergen burun və gözlərimizin selikli qişasına yapışır, immun sistemimiz onu yanlışlıqla təhlükəli sayır və IgE anticisimləri vasitəsilə reaksiyanı başladır. Nəticədə orqanizmdə histamin kimi maddələrin ifrazı ilə burun, göz və digər toxumalarda tipik allergiya əlamətləri ortaya çıxır. Bu proses “həssaslaşma” adlanır – yəni bədən həmin allergenə qarşı həssas hala gəlir və hər təmasda müdafiə reaksiyası verir.
Bəzi insanlarda illərlə mövcud olan allergenlərlə dəfələrlə təmasdan sonra belə bir həssaslaşma inkişaf edə bilər. Maraqlıdır ki, allergiya istənilən yaşda başlaya bilər; uşaqlıqdan allergiyasi olmayan bir kəsdə belə, yetkin yaşda immun sistem bir allergenə qarşı həddən artıq reaksiya verməyə başlaya bilər.
Mövsümi Allergiyanin Səbəbləri nələrdir?
Allergik reaksiyaya səbəb olan maddələrə allergen deyilir. Bahar (yaz) və mövsümi allergiyalara ən çox yol açan allergenlər aşağıdakılardır:
• Toz dənələri (çiçək tozcuqları): Bahar (yaz) allergiyasinin ən əsas səbəbi müxtəlif bitkilərin toz dənələridir. Toz dənələri bitkilərin törəmə tozcuqları olub hava ilə yayılır və nəfəs aldıqda burun-göz selikli qişasına yapışaraq immun reaksiyanı tətikləyə bilər. Erkən yazda xüsusilə ağacların toz dənələri, yaz sonu və yayda ot toz dənələri, payızda isə yabanı otların (məsələn, ambroziya) toz dənələri allergiyayə yol açır. Toz dənələri gözlə görülməyən dərəcədə kiçikdir və küləklə uzun məsafələr qət edərək geniş ərazilərə yayıla bilir. Həssas insanlarda cüzi miqdarda toz dənələri belə asqırma, burun axması kimi əlamətləri tətikləyə bilər.
• Ev tozu və gənələr: Ev tozu özü fərqli hissəciklərin qarışığıdır; burada əsas allergen rolunu oynayanlar toz gənələri adlanan mikroskopik həşəratlardır. Toz gənələri ev tozunda, xalça, döşək, yastıq kimi əşyalarda yaşayan çox xırda canlılardır. Onların ifrazatları və ölmüş hissəcikləri havaya qarışdıqda bəzi insanlarda il boyu davam edən allergik rinitə səbəb ola bilər. Xüsusilə rütubətli və isti mühitdə toz gənələri daha çox çoxalır. Ev tozuna qarşı allergiyasi olan şəxslər üçün evdə tozlanmanın artdığı hallar (təmizlik zamanı tozun qalxması kimi) burun tıxanıqlığı, asqırma və s. yarada bilər.
• Heyvan tükləri və kəpəyi: Ev heyvanlarının (pişik, it və s.) tükü üzərindəki mikroskopik dəri qalıqları və bəzi hallarda tüklərin üzərindəki sidik və tüpürcək qalığı allergen kimi təsir göstərə bilər. Ümumiyyətlə, allergiyə səbəb olan heyvan tükü deyil, onların dərisindən qopan xırda hissəciklər – heyvan kəpəyi (dander) və ya tüpürcəklərində olan zülallardır. Bu hissəciklər havada dolaşıb evin tozuna qarışa bilər. Ev heyvanı allergiyasi ilboyu görülə bilər, lakin evlərin qapalı olduğu qış aylarında daha da şiddətlənə bilər (çünki havalandırma az olur və allergenlər yığılır). Pişik və it allergiyasi olan insanlarda həmin heyvanlarla təmasdan sonra burun axması, gözlərin sulanması, dəridə qaşınma kimi əlamətlər baş qaldıra bilər.
• Küf göbələkləri (mold sporları): Küf adlandırdığımız kif göbələkləri həm açıq havada, həm də qapalı məkanlarda rütubətli şəraitdə çoxalır. Bu göbələklərin çox xırda sporları havaya yayılaraq allergik reaksiyalara səbəb ola bilər. Küf sporları bəzi insanlar üçün həm mövsümi (məsələn, payızda yarpaqlar çürüyərkən açıq havada), həm də ilboyu (məsələn, rütubətli evlərin daxili mühitində) allergen rolunu oynaya bilər. Küf allergiyasi olan şəxslərdə rütubət yüksəldikdə (yağışlı mövsümdə və ya evin zirzəmisində) asqırma, burun tutulması və hətta astma tutmaları baş verə bilər.
• Digər allergenlər: Mövsümi allergiya dedikdə əsasən yuxarıdakı maddələr nəzərdə tutulsa da, bunlardan əlavə də bəzi allergenlər var. Məsələn, həşərat ifrazatları: Xüsusilə böyük şəhərlərdə tarakan kimi həşəratların nəcisi ev tozuna qarışaraq allergik reaksiyalar törədə bilər. Bundan başqa, yaz-yay aylarında artan dəriyə təmas allergenləri (məsələn, bəzi bitkilərin toxunduqda dəridə səpki yaratması) mövsümi olaraq nəzərə çarpır, amma bunlar daha çox kontakt dermatit şəklində təzahür edir və mövzumuz olan tənəffüs allergiyalarindən fərqlidir.
Yuxarıda sadalanan allergenlərə məruz qalan həssas insanlarda immun sistem həmin maddələri "ziyanlı" hesab edərək allergik reaksiyanı başladır. Məsələn, toz dənələri allergiyasi olan bir kəs yazda çölə çıxdıqda, havadakı toz dənələrii udar-udmaz orqanizmi buna reaksiya verir və qısa zamanda burun axıntısı, asqırma kimi əlamətlər başlayır. Unutmaq lazım deyil ki, hər kəsin allergenləri fərqli ola bilər – kimisi üçün pişik evdə allergiya qaynağı ikən, başqası yalnız yazda çiçək tozlarına reaksiya verə bilər. Həkimlər tərəfindən aparılan allergiya testləri konkret hansı maddəyə allergiyaniz olduğunu müəyyən edir.
