Bronxial astma: Bronxial astmanın növləri, astmanın əlamətləri
Bronxial astma (qısaca astma) tənəffüs yollarının xroniki iltihabi xəstəliyidir. Bu xəstəlik zamanı hava yolları daralır, şişir və bəzən həddindən artıq selik (mukus) ifraz olunur ki, nəticədə təngnəfəslik, öskürək və xırıltılı nəfəs kimi təkrarlayan simptomlar yaranır. Astma uşaqlardan tutmuş böyüklərə qədər hər yaş qrupunda rast gəlinə bilən geniş yayılmış bir problemdir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, 2019-cu ildə dünyada təxminən 262 milyon insan astmadan əziyyət çəkib və astma ilə əlaqəli yüz minlərlə ölüm qeydə alınıb. Xoşbəxtlikdən, astma düzgün müalicə və profilaktik tədbirlərlə nəzarətdə saxlanıla bilər; astma xəstələri əksər hallarda normal, aktiv həyat tərzi sürə bilirlər.
Bronxial astma nədir?
Bronxial astma, tənəffüs yollarının xroniki iltihabi xəstəliyi olub, təngnəfəslik (nəfəs darlığı), öskürək, sinə tutmulma (sinədə ağırlıq, sıxılma hissi) və nəfəs verərkən fitvari xırıltı səsi kimi əlamətlərlə xarakterizə olunur. Astma zamanı bronxların divarlarında iltihab olduğundan həmin nahiyə həssaslaşır və müxtəlif xarici amillərə qarşı həddindən artıq reaksiya göstərir. Məsələn, soyuq hava, toz, allergenlər kimi qıcıqlandırıcılarla təmasda astma xəstəsinin bronxları sağlam insana nisbətən daha kəskin şəkildə darala bilər. Daralmış bronxlar kifayət qədər hava keçirmir və bu zaman xəstədə boğulma hissi yarana, nəfəs verərkən fit səsinə bənzər xırıltılı səs ortaya çıxa bilər.
Astma xırıltısı adlanan bu səs, havanın daralmış hava yollarından keçməsi nəticəsində yaranır. Bəzən astma tutmaları gecə saatlarında və ya səhərə qarşı, bəzən isə fiziki aktivlik zamanı daha çox üzə çıxır. Astma, əksər hallarda ataklarla seyr edən, yəni sakit dövrlərlə kəskin pisləşmə dövrlərinin növbələşməsi şəklində gedir. Astma tutması dedikdə, astmanın simptomlarının kəskin olaraq şiddətlənməsi nəzərdə tutulur. Tutma zamanı bronxlar həddən artıq darala və hava axını ciddi məhdudlaşa bilər. Ağır astma tutmaları zamanı xəstə nəfəs ala bilmir, təcili tibbi yardım tələb oluna bilər (bu barədə məqalənin son hissəsində – tez-tez verilən suallarda məlumat verilir). Yüngül hallarda isə astma yalnız arada öskürək tutmaları və ya yüngül nəfəs darlığı kimi əlamətlərlə özünü göstərə bilər.
Astma zamanı hava yollarındakı iltihabi proses xroniki olduğundan, xəstəlik uzun müddət – bəzən ömür boyu davam edə bilir. Lakin astmanın uzunmüddətli olmasına baxmayaraq, düzgün müalicə ilə onu nəzarətdə saxlamaq mümkündür. Bronxial astmalı şəxslər mütəmadi dərman qəbul etməklə və həyat tərzlərini uyğunlaşdırmaqla, demək olar ki, sağlam insan qədər normal həyat sürə bilərlər. Məsələn, dünyada astma diaqnozlu bir çox peşəkar idmançı var ki, xəstəliklərinə baxmayaraq yüksək nailiyyətlər qazanıblar. Yəni astma “hökmdən” çox, “yoldaşdır” – məqsəd onu tam sağaltmaq olmasa da, onunla yaşamağı və onu idarə etməyi öyrənməkdir.
Astmanın növləri və hər bir növün əlamətləri
Astma müxtəlif meyarlara əsasən bir neçə növə bölünə bilər. Ümumiyyətlə, astmanın təsnifatı onun yaranma səbəbinə, tətikleyici amillərə və ya simptomların tezliyinə görə aparılır. Həkimlər astmanın müxtəlif tiplərini müəyyən edirlər və hər tipin özünəməxsus xüsusiyyətləri ola bilər. Aşağıda astmanın əsas növləri və onların xüsusiyyətləri sadalanır:
• Allergik astma – Bu, ən çox rast gəlinən astma növüdür. Allergik astma zamanı xəstəliyin yaranmasında əsas rol oynayan amil hər hansı allergendir. Toz gənələri, ev heyvanlarının kəpəyi, polen (bitki tozcuqları), kif göbələkləri kimi allergenləri tənəffüs etdikdə, allergik astmalı insanların bronxları qıcıqlanır və astma tutması başlayır. Belə xəstələr adətən allergik rinit (burun axması, asqırma), allergik konyunktivit (göz qaşınması, yaşarması) və ya atopik dermatit (dəri allergiyası) kimi digər allergik xəstəliklərə də meyilli olurlar. Əlamətləri: Allergik astmanın simptomları klassik astma əlamətləri olub, müəyyən allergenlə təmasdan sonra ortaya çıxır. Məsələn, yaz fəslində polen sayının artması ilə xəstədə asqırma, burun axması ilə yanaşı astmatik öskürək və nəfəs darlığı tutmaları da başlaya bilər. Ev tozu allergiyası olan astmatiklərdə isə ev təmizliyi, tozlu mühit kimi hallarda öskürək, xırıltı, sinə sıxılması yarana bilər. Allergik astma xəstələri çox zaman uşaqlıqdan etibarən bu problemi yaşayırlar, çünki allergiya meyilliliyi genetik ola bilir.
• Qeyri-allergik astma – Bu tip astma allergiya ilə bağlı deyil, yəni tətikləyici faktorlar allergen xarakterli olmur. Qeyri-allergik (intrinsik) astmada tutmaları başladan amillərə soyuq hava, fiziki gərginlik, stress, havadakı kimyəvi qıcıqlandırıcılar (məsələn, tütün tüstüsü, güclü qoxular) və ya respirator infeksiyalar aiddir. Bu növ astma adətən yetkin yaşlarda (məsələn, 30-40 yaşdan sonra) meydana çıxır, lakin istənilən yaşda başlaya bilər. Əlamətləri: Astmanın klassik əlamətləri (təngnəfəslik, öskürək, xırıltı) müşahidə olunur, lakin bunlar daha çox allergenlə deyil, digər qıcıqlandırıcılarla təmasda ortaya çıxır. Məsələn, tütün çəkən astmatik bir şəxsdə siqaret tüstüsünə məruz qaldıqda öskürək tutur və ya soyuq havada çöldə gəzərkən nəfəs darlığı yarana bilər. Qeyri-allergik astmalıların allergik rinit kimi yanaşı xəstəlikləri çox vaxt olmur, yəni allergiya testləri mənfi çıxır. Bu tip astma bəzən hormonal dəyişikliklərlə də əlaqəli ola bilər – məsələn, bəzi qadınlarda astma simptomları menstruasiya dövründə pisləşir ki, bu da “menstrual astma” adlandırılır (hormonal faktorların rolunu göstərir).
• Fiziki gərginliklə bağlı astma – Bu tip astma yalnız intensiv fiziki fəaliyyət zamanı və ya dərhal sonra özünü göstərir. Hətta tam sağlam görünən, başqa zaman astma simptomları olmayan insanlarda belə güclü qaçış, sürətli üzgüçülük kimi aktivliklər zamanı bronxların reflektor daralması baş verə bilər. Buna məşq-induksiyalı bronxospazm da deyilir. Xəstəliyin bu növü olan şəxslər normal həyatlarında simptom yaşamaya bilərlər, ancaq ağır fiziki iş gördükdə və ya idmanla məşğul olduqda öskürək, sinə boşluğunda daralma hissi və təngnəfəslik yaranır. Əlamətləri: Adətən məşqdən 5-10 dəqiqə sonra xəstədə öskürək və nəfəs darlığı başlayır, nəfəs verərkən xırıltı eşidilə bilər. Xəstə dayanıb istirahət etdikdə bu əlamətlər yavaş-yavaş keçir. Soyuq və quru havada edilən fiziki fəaliyyət astmatik bronxların daha tez daralmasına səbəb olur. Məşq astmasının ağırlığı fərqli ola bilər – bəzi insanlarda yüngül dərəcədə təngnəfəslik yarandığı halda, bəzilərində ciddi astma tutması səviyyəsinə çata bilər.
• Peşə astması (iş ilə əlaqəli astma) – Bəzi insanlar müəyyən iş mühitində vaxtaşırı zərərli maddələrə məruz qaldıqları üçün astma inkişaf etdirirlər. Məsələn, un dəyirmanında çalışan birinin udduğu un tozları, ya da kimya sənayesində işləyən şəxsin nəfəs aldığı kimyəvi buxarlar bronxların iltihabına səbəb olub zamanla astma yarada bilər. Bu cür astmaya peşə astması deyilir və adətən həmin iş yerindəki toz, kimyəvi maddə və ya digər inhalyasion qıcıqlandırıcı əsas tətikləyici faktor olur. Əlamətləri: Peşə astmasının əlamətləri də klassik astma simptomlarıdır – yəni öskürək, xırıltı, nəfəs darlığı. Lakin vacib fərq budur ki, bu əlamətlər daha çox iş saatlarında və iş yerində olarkən ortaya çıxır, işdən kənar vaxtlarda isə (məsələn, tətildə) yaxşılaşma müşahidə oluna bilər. Məsələn, laboratoriyada kimyəvi reagentlərlə işləyən astmatik bir tədqiqatçının şikayətləri həftə içi artır, lakin istirahət günlərində minimal səviyyəyə enir. Bu nümunə göstərir ki, astmaya səbəb olan amil iş mühitindədir. Peşə astması diaqnozu qoyulduqda, həkimlər adətən xəstəyə həmin mühitdən uzaqlaşmağı və ya qoruyucu tədbirlər görməyi (məsələn, respirator maskalardan istifadə etməyi) tövsiyə edirlər.
• Öskürək-variant astma – Astmanın bu növündə digər “ənənəvi” astma əlamətləri (nəfəs darlığı, xırıltı) demək olar ki, olmur, əsas şikayət xroniki quru öskürəkdir. Öskürək-variant astma (ÖVA) zamanı xəstə xüsusilə gecələr yaxud səhər tezdən tutma şəkilli quru öskürəkdən əziyyət çəkir. Bəzən bu hal xroniki bronxitlə qarışdırılır, çünki xəstədə uzun müddət davam edən öskürək olur. Lakin ÖVA-da öskürək astmatik mexanizmlə yarandığından, müalicəsində astma inhalyatorları effektiv kömək edir. Əlamətləri: Uzun müddət davam edən quru, bəlğəmsiz öskürək əsas əlamətdir. Adətən xəstənin başqa şikayəti olmur – nə nəfəs darlığı, nə də xırıltı müşahidə edilmir. Öskürək gecələr, yatarkən və ya səhərlər yuxudan durarkən daha çox olur. Gülmək, danışmaq və ya yüngül fiziki aktivlik də öskürəyi tətikləyə bilər. Bu tip astma müalicə olunmazsa, zamanla klasik astma əlamətlərinə (xırıltı, təngnəfəslik) progressiya edə bilər. Öskürək-variant astmanın diaqnozu üçün bəzən xüsusi müayinə və sınaqlar tələb olunur (məsələn, metaxolin sınağı – bu barədə diaqnostika bölməsində məlumat var).
• Gecə astması (nocturnal astma) – Astma simptomlarının gecə saatlarında pisləşməsi çox yayılmış haldır. Bəzi astmatiklərdə məhz gecə yarısı və ya sübhə doğru tutmalar tezləşir. Buna gecə astması deyilir. Əksər hallarda xəstənin gündüz də astması olur, sadəcə gecələr daha ağır keçir. Gecə astmasının dəqiq səbəbi tam məlum olmasa da, bəzi ehtimallar var: gecə insanın bədən pozası (uzanılı vəziyyətdə yatmaq) səbəbindən bronxlarda sekresiyalar yığılır, həmçinin qaranlıqda bədənin bioloji ritmləri nəticəsində bronxlar bir qədər daralır. Bundan başqa, ev tozu gənələri və yataq dəstində ola biləcək allergenlər də gecə astma tutmasına təkan verə bilər. Əlamətləri: Xəstə gecənin bir aləmi öskürəklə oyanır, boğulma hissi keçirir, inhalyator istifadə etməyə ehtiyac duyur. Belə tutmalar yuxunun keyfiyyətini kəskin azaldır, xəstədə yuxusuzluq, gündüz yorğunluq yaradır. Gecə astması nəzarət olunmazsa, ağır tutmalar (hətta həyati təhlükəli) yarana bilər. Müalicədə gecə dozası artırılmış dərmanlar və yatmazdan əvvəl allergenlərlə mübarizə (məsələn, yataq dəstinin gigiyenası) mühüm rol oynayır.
Yuxarıda sadalananlardan əlavə, astmanın başlanma yaşına görə də formaları qeyd olunur. Məsələn, uşaqlıq astması (pediatrik astma) – adətən 5 yaşından əvvəl başlayan astmadır. Bu hal körpələrdə və azyaşlı uşaqlarda müşahidə olunur, bəzən uşaqlar böyüdükcə astma simptomları azalır və ya itə bilər (bu haqda məqalənin sonundakı suallarda ayrıca izah edilib). Böyüklərdə başlayan astma isə 18 yaşdan sonra ortaya çıxan hallara deyilir. Qeyd etmək lazımdır ki, astma hər yaşda başlaya bilər – körpəlikdən qocalığa qədər. Lakin statistikaya görə, astmanın çox hissəsi uşaqlıq və gənclik illərində başlayır.
Nəhayət, astmanın bir də astma-KOPD üst-üstə düşməsi deyilən forması var. Bu halda astma ilə yanaşı xəstədə xroniki obstruktiv ağciyər xəstəliyi (AXOX) də mövcuddur və hər iki xəstəlik eyni anda təsir göstərir. Belə xəstələr adətən uzun müddət siqaret çəkmiş, ya da ağciyərlərində digər xroniki problem olan insanlardır. Astma-AXOX üst-üstə düşməsi zamanı nəfəs yollarında geri dönməz dəyişikliklər də olduğu üçün müalicəsi nisbətən çətin olur və xüsusi yanaşma tələb edir.
