Bronxial Astma: Astmanın niyə yaranır? Astmanın simptonları
Astmanın yaranma səbəbi nələrdir?
Astmanın dəqiq səbəbi tam olaraq aydın deyil. Bəzi insanlarda astmanın yaranması bir deyil, bir neçə faktorun kompleks təsiri nəticəsində baş verir. Yəni genetik meyillilik (irsiyyət) və ətraf mühit faktorları birgə rol oynayır. Kimsə bütün ömrü boyu allergenlərlə qarşılaşsa da astma inkişaf etdirməyə bilər, başqasında isə cüzi bir təmas belə astma mexanizmini işə sala bilər. Bu fərqin kökündə genetik fərqlər durur. Astma xəstələrinin çoxunda atopik adlanan genetik meyillilik müşahidə olunur – yəni həmin insanlar allergiyaya meyillidirlər (bəzilərində uşaqlıqdan atopik dermatit, allergik rinit kimi hallar olur). Ancaq təkcə genetik meyillilik astma üçün kifayət deyil; mütləq müəyyən ətraf mühit təsiri də olmalıdır ki, xəstəlik ortaya çıxsın.
Astmanın inkişaf riskini artıran başlıca faktorlar bunlardır:
• Genetik meyillilik (irsiyyət): Əgər birinci dərəcəli qohumlarınız (ata, ana, bacı, qardaş) arasında astma xəstəsi varsa, sizdə də astma olma ehtimalı artmışdır. Astma və allergiya ailəvi meyillilik göstərən xəstəliklərdəndir. Məsələn, valideynlərdən birində astma olduqda uşaqda astma riski xeyli yüksəlir. Bu, astmaya səbəb olan müəyyən gen variantlarının nəsildən-nəslə keçməsi ilə əlaqədardır. Lakin qeyd edilməlidir ki, risk artsa da, astmanın yaranması qaçılmaz deyil – yəni astmatik valideynin övladında mütləq astma olacaq deyə bir qayda yoxdur, sadəcə sağlam valideynlərin övladları ilə müqayisədə ehtimal daha çoxdur.
• Allergik zəmin: Astma çox vaxt digər allergik xəstəliklərlə birgə görülür. Məsələn, mövsümi allergik riniti (pollinozu) və ya atopik dermatiti (dəri allergiyası) olan insanlarda gələcəkdə astma inkişaf etmə ehtimalı yüksəkdir. Buna səbəb immun sistemin həddən artıq həssas olması və yanlış yönləndirilmiş iltihab reaksiyasına meyilliyidir. Belə insanlar “atopik şəxs” adlandırılır və onlarda immun sistem bəzi zərərsiz maddələrə qarşı (toz, polen və s.) allergik reaksiya verməyə meyillidir. Astma isə həmin allergik mexanizmin tənəffüs yollarında təzahürüdür. Allergik zəmin genetik faktorlarla sıx əlaqəlidir; yəni allergiyaya meyilli insanlar adətən bunu irsən əldə edirlər.
• Ətraf mühit faktorları: Çevrə mühitində olan bir sıra amillər astmanın yaranmasına təkan verə bilər. Xüsusilə, uşaqlıq dövründə siqaret tüstüsünə məruz qalmaq, çirklənmiş havada yaşamaq, müxtəlif kimyəvi maddələrlə tez-tez təmas astma riskini artırır. Məsələn, valideynləri evdə siqaret çəkən uşaqlarda astma daha çox müşahidə olunur. Həmçinin böyük şəhərlərdə, zavod-fabrik yaxınlığında böyüyən uşaqlarda təmiz bölgələrdə böyüyənlərlə müqayisədə astma ehtimalı yüksəkdir. Körpəlik və erkən uşaqlıq dövründə tənəffüs yollarını zədələyən ciddi infeksiyalar (məsələn, ağır bronxiolit, qrip, pnevmoniya) keçirmək də gələcəkdə astmaya zəmin yarada bilər. Bu, virus infeksiyalarının inkişaf etməkdə olan ağciyərlərə təsiri ilə bağlıdır. Bəzi viruslar (RSV – respirator sinsitial virus və s.) körpələrdə bronxların strukturlarına zərər vuraraq, sonradan həmin uşaqlarda astma meyilli “hiperreaktiv” bronxlar formalaşdıra bilir.
• Siqaret çəkmək: Aktiv tütün istifadəsi astmanın yaranması üçün həm birbaşa səbəb, həm də mövcud astmanın ağırlaşması üçün faktordur. Uzun müddət siqaret çəkən şəxslərdə bronx divarlarında xroniki iltihabi proseslər gedir. Belə insanlarda astma diaqnozu qoyulmasa belə, tənəffüs yolları zədələndiyi üçün azacıq allergik təsir və ya infeksiya ilə qarşılaşdıqda astmatik reaksiyalar ortaya çıxa bilər. Bundan əlavə, siqaret çəkən astmatik xəstələrin xəstəliyi çəkməyənlərə nisbətən daha ağır gedir. Passiv (qeyri-aktiv) siqaret tüstüsü də önəmlidir – uşaqlıqda valideynlərinin siqaret tüstüsünə məruz qalan şəxslər böyüdükdə astmaya daha meyilli olurlar.
• Obezlik (artıq çəki): Artıq bədən çəkisi də astma riskini yüksəldən amillərdəndir. Obez insanların qanında xroniki iltihabı artıran maddələrin (sitokinlərin) səviyyəsi yüksəlmiş olur. Bu da tənəffüs yollarında iltihabi vəziyyəti təşviq edə bilər. Həmçinin piylənmə zamanı diafraqma (ağciyərlərin altında əzələ) normal hərəkət edə bilmir, ağciyərlərin ventilyasiyası çətinləşir. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, piylənməsi olan şəxslərdə astmanın həm yaranma ehtimalı daha çoxdur, həm də bu xəstələrdə astma gedişi daha ağır olur. Çəki vermək astmalı pasiyentlərin əlamətlərini yüngülləşdirə və həyat keyfiyyətini artıra bilər.
• Cins və yaş faktorları: Astma həm qadın, həm kişi cinsində rast gəlinsə də, bəzi statistik fərqlər var. Uşaqlıq dövründə oğlanlarda astma diaqnozu qızlara nisbətən bir qədər çox qoyulur. Buna uşaqların tənəffüs yolu anatomiyasındakı fərqlər (oğlan uşaqlarının bronxlarının nisbətən dar olması) səbəb ola bilər. Lakin yetkinlik dövründən sonra vəziyyət dəyişir – böyüklər arasında qadınlarda astma diaqnozu kişilərə nisbətən daha çoxdur. Qadın cinsi hormonlarının bronx hiperreaktivliyinə təsiri mövzusunda elmi araşdırmalar aparılmaqdadır. Həmçinin, astma şəhər yerlərində kəndlərə nisbətən daha çox yayılıb (bunda da şəhər yerlərindəki ekoloji faktorlar və həyat tərzi rol oynayır.
Yuxarıdakı amillər astmanın yaranma riskini artırır, lakin yenə də tam izah etmir ki, niyə konkret olaraq filan şəxs astma olur, digəri isə olmur. Alimlər astmanın dəqiq patogenezini (yaranma mexanizmini) araşdırmağa davam edirlər. Güman olunur ki, genetik olaraq allergiyaya və iltihaba meyilli insan mühitində yetərincə “məişət mikrobları” ilə təmasda olmazsa, immun sistemi “darıxır” və zərərsiz maddələrə (toz, polen) qarşı hücuma keçir – bu nəzəriyyə “gigiyena hipotezi” adlanır. Yəni uşaq həddindən artıq steril mühitdə böyüdükdə, immun sistemi normal inkişaf üçün lazım olan stimuldan məhrum olur və nəticədə səhvən öz əleyhinə işləməyə başlayır. Bu hipotez astmanın artma meylini qismən izah etməyə çalışır, lakin tam sübut olunmayıb.
Beləliklə, astmanın səbəbi kompleksdir: həm genetik fonda immun sistemin xüsusiyyəti, həm də ətraf mühitdən gələn allergen və qıcıqlandırıcılar birlikdə təsir edir. Astmanın səbəblərini tam aradan qaldırmaq (məs., genləri dəyişdirmək və ya bütün ətraf mühit faktorlarını nəzarətə götürmək) mümkün olmadığı üçün, hazırda əsas diqqət xəstəliyin risk faktorlarından mümkün qədər uzaq durmağa və yaranmış iltihabı kontrol etməyə yönəlib.
Bronxial astmanın əsas simptomları hansılardır?
Astma simptomları insandan-insana fərqli ola bilər. Bəzi insanlarda yalnız müəyyən hallarda (məsələn, ağır fiziki hərəkət zamanı və ya soyuq havada) astma əlamətləri meydana çıxır, qalan vaxtlarda heç bir şikayət olmur. Başqa bir qrupda isə demək olar ki, hər gün az da olsa simptomlar özünü büruzə verə bilər. Həmçinin astmanın şiddətindən asılı olaraq, simptomların tezliyi və ağırlığı dəyişir: yüngül intermitent astmada əlamətlər həftədə iki dəfədən az baş verir, persistə edən astmada isə simptomlar müntəzəm olur (ağır dərəcəli persistə astmada gündəlik və gecəlik tutmalar belə mümkündür).
Bronxial astmanın ən çox rastlanan simptomları bunlardır:
• Nəfəs darlığı (təngnəfəslik): Xəstələr “hava çatışmazlığı” hissindən şikayət edirlər. Xüsusən astma tutması zamanı nəfəs almaq çox çətinləşir, sanki sinəni kəmərlə sıxırlar. Nəfəs darlığı adətən ekspirator xarakterlidir – yəni xəstə nəfəs verə bilmir (hava içəridə “kilidlənib” qalır). Gündəlik həyatda astmanın ağırlığından asılı olaraq, yüngül fiziki aktivlikdə və ya hətta istirahətdə belə təngnəfəslik yarana bilər. Məsələn, ağır astması olan şəxs danışarkən cümləsini tamamlamadan nəfəs almağa ehtiyac duyur. Nisbətən yüngül astmalı xəstələrdə isə yalnız qaçma, pilləkən çıxma kimi aktivlik zamanı nəfəs darlığı ortaya çıxır. Nəfəs darlığı astmanın əsas əlaməti olsa da, təkcə bu simptomla astma diaqnozu qoymaq olmaz – çünki ürək çatışmazlığı, AXOX kimi digər xəstəliklərdə də təngnəfəslik müşahidə edilir. Astmaya xas olan, nəfəs darlığına öskürək və xırıltı kimi digər əlamətlərin qoşulmasıdır (aşağıya baxın).
• Xırıltılı nəfəs: Astma xəstələri nəfəs verərkən ciyərlərindən fit səsinə bənzər incə bir səda gəlir. Bu, xırıltı adlanır və çox xarakterik astma simptomudur. Xırıltı səsi bronxların daralması nəticəsində havanın turbulent (burulğanlı) axmasından yaranır. Xırıltı, adətən, exspirator (nəfəsvermə) fazada eşidilir, lakin ağır vəziyyətdə inspirator (nəfəsalma) fazada da eşidilə bilər. Bəzi astmatiklər yalnız ətrafdakıların eşidə biləcəyi yüksək səslə xırıldayırsa, digərlərində yalnız stetoskopla dinlədikdə eşidiləcək qədər zəif xırıltı olur. Uşaqlarda xırıltılı tənəffüs astmanın erkən göstəricisi ola bilər. Valideynlər uşaq nəfəs verərkən sinəsindən qəribə fit kimi səslər gəldiyini qeyd edərlərsə, bu, astmaya işarə edə bilər. Lakin körpə və uşaqlarda hər xırıltı astma demək deyil – respirator infeksiyalar zamanı da uşaqlar keçici olaraq xırıldaya bilərlər. Bronxial astmada isə xırıltı təkrarlayıcı xarakter daşıyır və digər astmatik simptomlarla birgə baş verir.
• Öskürək: Sürəkli və təkrarlayan öskürək astmanın ümumi əlamətlərindəndir. Öskürək adətən quru olur, yəni bəlğəm çıxarma ilə nəticələnmir (və ya çox az şəffaf bəlğəm gələ bilər). Xüsusilə gecə saatlarında və ya səhərə yaxın astmatik öskürək tutmaları xəstəni yuxudan oyada bilər. Bu hal “gecə öskürəyi” olaraq da tanınır və astmanın tipik göstəricisidir – əgər bir insan hər gecə səbəbsiz yerə öskürəklə oyanırsa, astmaya görə müayinə olunmalıdır. Astma zamanı öskürək bədənin qoruyucu refleksidir: daralmış bronxlarda yığılan selik və sekresiyanı xaric etmək üçün orqanizm öskürək reaksiyası verir. Öskürək-variant astmada isə, qeyd olunduğu kimi, öskürək yeganə simptom olur. Belə hallarda xəstədə nə təngnəfəslik, nə xırıltı olmur, yalnız quru öskürək olur. Astmatik öskürək adətən müəyyən tetikleyici faktorla daha da artır – məsələn, allergeni olan evdə tozlanma aparılsa, astmatik şəxs öskürməyə başlaya bilər; və ya soyuq hava astmalı insanda öskürək refleksini tətikləyə bilər.
• Sinə dolğunluğu və ya sıxılma hissi: Astma tutması zamanı sanki sinə qəfəsində tıxanma hissi olur, xəstə dərindən nəfəs ala bilmədiyini deyir. Bunu bəzi xəstələr “sinəmə fil oturub”, “sinəmdə ağır daş var” kimi ifadə edirlər. Sinə nahiyəsində ağrı astma üçün spesifik olmasa da, bəzi astmatiklər kəskin tutma zamanı sinə qəfəsində ağrı və ya yanma da hiss edə bilərlər. Daha çox isə ağrı deyil, məhz basqı hissi olur – sanki sinə qəfəsi elastikliyini itirib, rahat genişlənib-yığıla bilmir. Bu hiss bronxların daralması və havanın ağciyərlərdə “həbs olunması” ilə bağlı meydana çıxır. Sinə dolğunluğu hissi yüngül astmalı xəstələrdə nadir hallarda (məsələn, çox qaçdıqda) olur, amma orta-ağır astması olan insanlarda demək olar hər tutmada müşahidə edilir.
• Yuxu pozulması: Astma əlamətləri, xüsusən öskürək və təngnəfəslik gecə yuxusunu poza bilər. Xəstə tez-tez öskürək tutmalarına görə oyanır, narahat yatır. Nəticədə gündüz saatlarında özünü yorğun, əzgin hiss edə bilər. Yuxu çatışmazlığı uşaqlarda diqqət pozulmalarına, böyüklərdə isə iş qabiliyyətinin zəifləməsinə səbəb ola bilər. Astma nəzarət altına alınmazsa və gecə simptomları davam edərsə, bu, ciddi yanaşılması gərəkən haldır – həkim müalicə rejimini gücləndirməlidir, çünki gecə astmasının davam etməsi uzunmüddətli fəsadlara yol aça bilər.
Yuxarıda sadalananlar astmanın əsas və ən çox görülən simptomlarıdır. Bundan əlavə, astma tutmalarını başladan bir respirator infeksiya (məsələn, soyuqdəymə, qrip) olduqda öskürəklə birlikdə bəlğəm də ifraz oluna bilər. Adətən astmatik bəlğəm şəffaf və yapışqan olur. Əgər astma xəstəsində yaşıl-sarı rəngli bəlğəm yaranıbsa, bu əlavə bakterial infeksiyanın əlaməti ola bilər (bronxit, pnevmoniya kimi), o zaman həkimə müraciət etmək lazımdır.
Astma simptomlarının tezliyi və şiddəti zamanla dəyişə bilər. Məsələn, pasient gənclikdə yüngül astmadan əziyyət çəkib, orta yaşlarında bir müddət tamamilə simptomlar keçə bilər, lakin illər sonra yenidən ortaya çıxa bilər. Və ya əksinə, uşaqlıqda ağır astması olan biri yetkin dövrdə daha yüngül tutmalar keçirə bilər. Ona görə astma dinamik xəstəlikdir – həkim mütəmadi olaraq xəstəni qiymətləndirib, simptomlara uyğun müalicə dozalarını tənzimləməlidir.
Astma simptomları pisləşərsə nə etməli? Astma xəstələri özlərini izləyərək simptomların artdığını vaxtında anlamalıdırlar. Aşağıdakı hallar astmanın nəzarətdən çıxmasına işarədir:
• Astma əlamətləri əvvəlkindən daha tez-tez və daha narahatedici hal alıbsa (məsələn, əvvəl ayda 1 tutma olurdu, indi həftədə 1 olur).
• Gecə öskürəklə oyanmalar artırsa.
• Fiziki aktivlik əvvəlkindən daha çox çətinlik törədir, gündəlik işi görmək belə nəfəs darlığı yaradırsa.
• Pik axın (Peak Flow) ölçümləri adətən olduğundan daha aşağı qiymət göstərirsə (bu barədə növbəti bölmədə – diaqnostikada danışılacaq).
• Təcili yardım inhalyatorundan (bronxodilatator spreydən) istifadə ehtiyacı artıbsa (gündə bir neçə dəfəyə yüksəlibsə).
Belə hallarda gecikmədən həkimə müraciət etmək lazımdır. Həkim astmanın gedişində bu pisləşməni nəzərə alaraq müalicə planınızı yenidən düzənləyə bilər (dərman dozasını artırmaq, yeni dərman əlavə etmək və s.). Unutmayın ki, astma nə qədər erkən mərhələdə idarə edilsə, ağciyərlərdə uzunmüddətli zədələnmələrin qarşısı o qədər yaxşı alınar.
