Qıcolmanın (Kramp) Səbəbləri, Müalicəsi və Qarşısının Alınması
Qıc (kramp) nədir?
Qıc, yəni kramp, əzələnin ani və iradəsiz şəkildə yığılması nəticəsində yaranan kəskin ağrılı vəziyyətdir. Əksər hallarda qıc bir və ya bir neçə əzələnin qəfildən və gözlənilmədən bərkilməsi (spazmı) ilə özünü göstərir. Bu zaman əzələ lifləri sanki düyünə düşür və insan həmin nahiyədə güclü ağrı hiss edir. Qıclar adətən ayaq əzələlərində (xüsusilə baldırda) daha çox baş verir və bir neçə saniyə ya da dəqiqə davam edə bilər. Qıc keçdikdən sonra belə, təsir görmüş əzələdə bir müddət həssaslıq və ağrı qala bilər.
Diqqət yetirilməli digər bir termin qıcolmadır. Qıcolma bütün bədən əzələlərinin iradəsiz şəkildə sarsıntılı yığılması ilə xarakterizə olunan bir haldır və əksər hallarda bu, beynin elektrik fəallığının pozulması (yəni epileptik tutma və ya başqa səbəbli səyrimə) nəticəsində yaranır. Məsələn, uşaqlarda yüksək hərarət zamanı meydana gələn febril qıcolmalar beyində ani elektrik boşalması ucbatından bütün bədənin titrəməsi (konvulsiyalar) və qısa müddətli huş itirməsi ilə müşayiət oluna bilər. Belə qıcolmalar qıc kimi lokal (yerli) əzələ krampından fərqlənir və adətən daha ciddi səbəblərlə bağlı olur. Yəni, qıc dedikdə əsasən müəyyən əzələ qrupunda yaranan və nevroloji olmayan səbəblərdən baş verən spazm nəzərdə tutulur, qıcolma isə epilepsiya kimi sinir sistemi mənşəli tutmalar zamanı görünən bütün bədən səyrimələridir.
Əsas səbəbləri və risk faktorları
Qıcın yaranmasına bir sıra amillər təkan verə bilər. Əzələlərin həddindən artıq işlədilməsi və ya gərginləşdirilməsi, bədənin susuz qalması (dehidrasiya) və uzun müddət eyni pozada qalmaq qıc törədə bilən əsas səbəblərdəndir. Məsələn, idman edərkən əzələnin həddindən artıq yüklənməsi və ya isti havada çox tərləmə nəticəsində bədəndən duz və maye itməsi qıc riskini artırır. Çox zaman qıçın dəqiq səbəbi bilinməsə də, tibb mütəxəssisləri bir sıra ümumi risk faktorlarını müəyyən ediblər. Bunlar aşağıdakı kimidir:
• Yaş: Yaşlı insanlarda qıc daha çox müşahidə olunur. Çünki yaş keçdikcə əzələ kütləsi azalır və əzələlər zəifləyir. Nəticədə, onlar asanlıqla yorulub spazma meyilli olur.
• Fiziki hazırlıq səviyyəsi: Kifayət qədər fiziki fəallıqla məşğul olmayan, əzələləri zəif şəxslərdə qıc daha asanlıqla baş verə bilər. Məşqə hazır olmadan ağır fiziki iş görmək əzələlərin tez yorulmasına və spazmına səbəb ola bilər.
• Gərgin fiziki fəaliyyət: İdmançılar və ya ağır zəhmətli işlə məşğul olanlar, xüsusən də isti şəraitdə çalışanlar, çox tərlədikləri üçün tez-tez qıcla üzləşə bilirlər. Tərləmə ilə orqanizm çoxlu maye itirir ki, bu da əzələlərin normal fəaliyyətini pozur.
• Dehidrasiya: Bədənin susuz qalması qıcın önəmli səbəblərindəndir. Kifayət qədər maye qəbul etmədikdə və ya çox tərlədikdə əzələlər lazım olan nəmliyi itirir, nəticədə spazma meyillilik artır.
• Elektrolit balansının pozulması: Bədəndə natrium, kalium, kalsium və maqnezium kimi mineral-duzların normadan az olması əzələ qıcolmalarına gətirib çıxara bilər. Məsələn, qidada bu mineralların az olması və ya çox tərləmə əzələlərin normal yığılma-genişlənmə mexanizmini pozur. Yüksək tərləmə nəticəsində orqanizmdə elektrolit itkisi qıc riskini artırır.
• Hamiləlik: Hamilə qadınlarda xüsusilə ayaq qıcları geniş yayılmışdır. Hamiləlik zamanı bədəndəki hormonal və metabolik dəyişikliklər, həmçinin mineral tələbatının artması qıcla nəticələnə bilər. Gecə baldır qıcları hamilələrin çoxunda rastlanır.
• Həddindən artıq soyuq və ya istilik: Soyuq havada hazırlıqsız əzələ ilə qəfil gərginlik (məsələn, isinmədən soyuqda idman etmək) qıc yarada bilər. Eyni zamanda, çox isti mühitdə bədənin həddindən artıq qızması və susuzlaşması da qıc riskini artırır.
• Stress və yorğunluq: Emosional stress və ya uzun müddət davam edən fiziki yorğunluq da qıclara səbəb ola bilər. Stress hormonları əzələlərin gərgin olmasına yol açır, yorğun əzələ isə daha tez spazma düşür.
• Digər amillər: Əzələlərin uzun müddət hərəkətsiz qalması (məsələn, uzun müddət oturmaq və ya eyni vəziyyətdə yatmaq), düzgün olmayan pozada işləmək, bədənin soyuması kimi faktorlar da qıc riskini yüksəldə bilər. Məsələn, bütün günü masa arxasında oturub axşam qəfil idman etmək, yaxud da düz olmayan yerdə ayaqüstə çox qalmaq baldır və pəncə əzələlərində spazma səbəb ola bilər.
Qıcın yaranma ehtimalını artıran risk faktorlarına çəki də daxildir – artıq çəkili insanlarda əzələlərə düşən yük çox olduğu üçün qıc tutmaları daha çox görünür. Həmçinin, cinsiyyət və genetik meyillilik də bunda rol oynaya bilər; bəzən genetic faktorlara görə bəzi insanlar digərlərinə nisbətən daha tez-tez qıcolma yaşayır.
Ümumiyyətlə, qıç müxtəlif yaş qruplarında və fərqli həyat tərzi olan insanlarda baş verə bilər. İdmançılar, hamilə qadınlar, yaşlılar və uşaqlar risk qrupuna daxildir. Məsələn, yenidoğulmuşlarda və körpələrdə də bəzən əzələ spazmları (məsələn, ayaqlarda yüngül titrəmələr) müşahidə oluna bilər, lakin bunlar adətən ciddi bir problem olmur. İdmançılar isə bədəndəki maye-duz itkisinə həssas olduqlarından oyun və ya məşq zamanı qıcla üzləşə bilərlər.
Xüsusi qeyd: Bel əzələlərində baş verən spazmlar çox yayılmışdır və adətən şiddətli kürək ağrısı (bel ağrısı) kimi hiss olunur. Yəni, əgər kürəyiniz “qıc olubsa”, bu, həmin nahiyədə əzələ spazmı baş verdiyini və nəticədə ağrı yarandığını göstərir. Belə bel spazmları bəzən adi əzələ yorğunluğu səbəbindən olsa da, bəzən onurğa problemlərindən də qaynaqlana bilər.
Qıc hansı xəstəliklərin əlaməti ola bilər?
Əksər hallarda qıç (əzələ krampı) zərərsiz səbəblərlə bağlı olsa da, bəzən müəyyən xəstəliklərin və ya pozğunluqların bir əlaməti kimi ortaya çıxır. Yəni, tez-tez və səbəbsiz yerə qıç tutmaları yaşayırıqsa, bu, altda yatan bir problemin göstəricisi ola bilər.Damar xəstəlikləri: Ayaqlarda qan dövranının zəifləməsi qıclara səbəb ola bilər. Məsələn, aşağı ətraf arteriyalarının daralması (periferik arterial xəstəlik) zamanı gəzinti və ya məşq zamanı baldır əzələlərində ağrılı qıcolmalar yaranır. Arteriyaların daralması nəticəsində əzələyə yetərincə qan (və oksigen) çatmır və bu da ağrılı spazmlara yol açır. Bu cür qıç ağrıları adətən məşq dayandırıldıqdan bir müddət sonra keçir. Eynilə, ayaqlarda varikoz genişlənmiş venalar da gecə qıclarına səbəb ola bilər, çünki damarlarda qan dövranı pozulur və durğunluq yaradır.
Sinir sistemi problemləri: Onurğa sütununda olan yırtıq (disk yırtığı) və ya sinir sıxılması (məsələn, siyatik sinirin sıxılması) ayaqlarda qıç şəklində özünü göstərə bilər. Bel nahiyəsində sinir köklərinə təzyiq olduqda, həmin sinirin getdiyi ayaq əzələlərində ara-sıra spazmlar və ağrılar yarana bilir. Məsələn, siyatik ağrısı olan bir şəxsdə bəzən ayaq əzələlərinin qıc olması da bu problemin əlaməti ola bilər. Bundan əlavə, distrofiya və ya ALS kimi bəzi nadir nevroloji xəstəliklər də əzələlərdə davamlı qıcolmalarla müşahidə oluna bilər. Əgər qıcla yanaşı əzələdə gücsüzlük, keyimə və koordinasiya pozğunluğu kimi nevroloji simptomlar da varsa, səbəb bir sinir sistemi xəstəliyi ola bilər.
Metabolik və hormonal pozğunluqlar: Şəkərli diabet xəstələrində, xüsusilə qan şəkəri yaxşı nəzarət olunmayanda, ayaqlarda sinir zədələnməsi (diabetik nevropatiya) səbəbindən qıç tutmaları tezləşə bilər. Həmçinin, qalxanabənzər vəzinin az işləməsi (hipotireoz) əzələ zəifliyi və qıcla əlaqələndirilir; qaraciyər xəstəlikləri (məsələn, sirroz) zamanı və böyrək çatışmazlığında da bədəndə elektrolit disbalansı nəticəsində qıçlar arta bilər. Bu tip tibbi problemlər orqanizmin mineral-duz müvazinətini və əzələ sinir əlaqəsini poza bildiyi üçün qıcolmalara yol aça bilir.
Dərmanların təsiri: Bəzi dərman preparatları qıç tutmalarına şərait yarada bilər. Məsələn, yüksək təzyiq üçün uzun müddət istifadə edilən sidikqovucu dərmanlar orqanizmdən artıq maye ilə birlikdə kalium və digər mineralları xaric edir. Bu isə əzələlərdə mineral çatışmazlığı yaradaraq qıcla nəticələnə bilər. Digər tərəfdən, ürək-damar xəstəliklərində istifadə olunan bəzi dərmanlar, hətta xolesterini azaldan preparatlar (statinlər) bəzi insanlarda əzələ ağrısı və spazmı yan təsir kimi törədə bilər. Buna görə də əgər yeni bir dərman qəbul etməyə başladıqdan sonra qıçlarınız çoxalırsa, həkiminizlə məsləhətləşmək vacibdir.
Mineral və vitamin çatışmazlığı: Orqanizmdə kalsium, maqnezium, kalium kimi elektrolitlərin kroniki çatışmazlığı əzələlərin həddindən artıq həssas olmasına yol açır. Məsələn, kalsiumun çox aşağı düşməsi (hipokalsemiya) tetaniyaya – əzələlərin davamlı yığılmasına – səbəb ola bilər. Həmçinin, B vitamini çatışmazlığında da bəzi insanlarda əzələ spazmları müşahidə edilmişdir. Bu cür hallarda qıçlar bir növ orqanizmin xəbərdaredici siqnalıdır ki, vacib mineral və vitaminlər yetərli deyil.
Digər xəstəliklər: Arterioskleroz (damar sərtliyi), parkinson xəstəliyi, dağınıq skleroz (MS) və periferik sinir sistemi xəstəlikləri kimi müxtəlif patoloji hallar da əzələ qıcolmalarına yol aça bilər. Hamiləliyin son aylarında ayaqlarda olan davamlı qıcolmalar bəzən vena durğunluğu və ya mineral çatışmazlığı ilə əlaqəli olsa da, preeklampsi kimi ciddi bir vəziyyətin də ilk əlaməti ola bilər. Bu səbəbdən, əgər qıç tutmaları çox tez-tez təkrarlanırsa və adi izahı yoxdursa, həkim müayinəsindən keçmək önəmlidir.
Digər tərəfdən, qıcolmalar (bütün bədənin qıcolması) bir sıra nevroloji və ya digər tibbi vəziyyətlərin əlaməti ola bilər. Məsələn, təkrarlanan qıcolmalar epilepsiya adlı nevroloji xəstəliyin əsas göstəricisidir. Epilepsiyada beyin hüceyrələrinin elektrik fəaliyyəti vaxtaşırı pozulur və bu da qıcolma tutmaları (səyrimələr, huşun itməsi) ilə özünü büruzə verir. Uşaqlarda müşahidə olunan qıcolmaların ən yayılmış səbəbi isə yüksək hərarət olur – buna febril qıcolma deyilir. Uşaqlarda qıcolma (yəni qızdırmaya bağlı tutma) adətən 6 ay – 5 yaş arası sağlam uşaqlarda yüksək hərarət zamanı ortaya çıxır və bir neçə dəqiqə ərzində keçib gedir. Belə febril qıcolmalar valideynlər üçün qorxulu görünsə də, əksər hallarda zərərsizdir, qısa sürür və uzunmüddətli fəsad yaratmır. Yenə də, uşağın ilk dəfə qıcolması baş verərsə, mütləq həkimə müraciət olunmalıdır ki, altında başqa səbəb olmadığından əmin olunsun.
Bədəndə qıcın yaranmasına səbəb olan amillər
Yuxarıda risk faktorları və bəzi xəstəliklər haqqında danışdıq. Bəs əzələ səviyyəsində qıc (spazm) necə və nədən yaranır? Burada bir neçə əsas fizioloji amili qeyd etmək olar:
• Elektrolit və mineral disbalansı: Əzələlərin düzgün işləməsi üçün qanımızda müəyyən minerallar lazımi səviyyədə olmalıdır. Kalsium, maqnezium, kalium və natrium ionları əzələ hüceyrələrinin yığılmasında və boşalmasında mühüm rol oynayır. Bu mineral-duzların səviyyəsi aşağı düşdükdə əzələ lifləri həddən artıq oyanma göstərərək lazım olmadıqda da yığıla bilər. Məsələn, intensiv idmanla tərlədikdən sonra kəskin kalium azlığı baldır əzələsində qıcla nəticələnə bilər. Eynilə, orqanizmin susuzlaşması bu ionların balansını pozur. Buna görə də bədəndə maye-duz tarazlığını qorumaq qıcın qarşısını almaqda vacibdir.
• Əzələ yorğunluğu və həddən artıq işləmə: Uzun müddət davamlı işləyən və ya eyni hərəkəti təkrar edən əzələ qrupları (məsələn, marafon qaçışında ayaqlar) zamanla yorulur və içərisində laktik turşu toplanır. Yorğun əzələ isə qeyri-iradi spazma meylli olur. Əzələ gərginliyi qıcın ən geniş yayılmış səbəblərindən biridir. Həmçinin, əzələləri məşq öncəsi isinmədən qəfil yüksək yükə məruz qoymaq da (məsələn, idmana başlamadan əvvəl isinmə hərəkətləri etməmək) əzələdaxili sinir reseptorlarının həddindən artıq oyanmasına səbəb olaraq qıc törədir.
• Qanın az gəldiyi vəziyyət: Bəzi hallarda müəyyən poza və ya dar geyim səbəbilə əzələyə qan axını keçici olaraq zəifləyə bilər. Məsələn, barda uzun müddət ayaq üstə hərəkətsiz dayanmaq baldır əzələsində qan azlığına və nəticədə qıca səbəb ola bilər. Ayaqları bərk sıxan ayaqqabı və ya yüksək dikdaban ayaqqabı geyinmək də pəncə əzələlərində qıç tutmasına səbəb ola bilər. Çünki əzələ normal işləmək üçün yetərli qan və oksigen almalıdır.
• Sinir impulslarının həddindən artıq oyanması: Əzələlərə yığılıb-yığılmamaq əmri verən sinir ucları bəzən lazımsız yerə impuls göndərə bilər. Bu, çox vaxt əzələnin həddindən artıq yorğun olması, ya da sinirin qıcıqlanması ilə bağlıdır. Məsələn, onurğada yırtıq disk sinirini qıcıqlandırdıqda, həmin sinirin nəzarət etdiyi əzələlərdə ara-sıra qıcolma baş verə bilər (sanki sinir “yanlış siqnal” göndərir).
• Hiperventilyasiya və tetaniya: Çox nadir hallarda, məsələn, panik atak zamanı həddindən artıq tez-tez nəfəs alıb-verən insanlarda qanda karbon qazının miqdarı azalır. Bu da qanın pH-nı dəyişərək qısa müddətli tetanik qıcolmalara yol aça bilər. Bu hal tetaniya adlanır və bütün bədəndə əzələlərin qıc olub bərkiməsi ilə xarakterizədir. Tetaniya adətən qısa müddət çəkir və tənəffüs normallaşdıqdan sonra keçir.
• Psixoloji amillər: Güclü stres, həyəcan və ya təşviş hallarında insanlar bəzən “əzələlərin dartılması” hissini yaşayırlar. Stress zamanı əzələlərimiz qeyri-ixtiyari gərginləşir – məsələn, həyəcanlanan adamın boyun və kürək əzələləri sərtləşir. Bu gərginlik uzun sürərsə, lokal qıcolmalara səbəb ola bilər. Təşviş zamanı hətta yüngül əzələ titrəmələri və spazmları (xüsusilə əl və barmaqlarda) da görülə bilər. Bu, adətən müvəqqəti olsa da, narahatedici ola bilər.
Bir sözlə, qıcın mexanizmi əzələnin normal fəaliyyət balansının pozulmasından irəli gəlir – ya energetik çatışmazlıq olur (yorğunluq, qan azlığı), ya ion balansı pozulur (susuzluq, mineral çatışmazlığı), ya da sinir sistemi həddindən artıq siqnal göndərir (əsəbi gərginlik, refleks pozuntusu). Bu amillər birlikdə və ya tək-tək qıcı başlada bilər.
Qıc baş verdikdə nə etməliyəm?
Qıç (kramp) tutması olduqda, ağrını yüngülləşdirmək və əzələni yenidən boşaltmaq üçün bir sıra sadə tədbirlər görmək lazımdır. Qıc zamanı əzələ bərk və ağrılı hala gəldiyi üçün ilk yardım məqsədi ilə həmin əzələni yumşaltmaq önəmlidir. Qıç baş verdikdə aşağıdakıları etmək məsləhətdir:
• Hərəkətli fəaliyyəti dayandırın: İlk növbədə, qıç tutubsa, etdiyiniz fəaliyyət (məşq, iş və s.) müvəqqəti dayandırın ki, əzələ daha da çətinlik çəkməsin. Məsələn, qaçış zamanı baldırınızda qıc varsa, qaçmağı dayandırın.
• Əzələni ehtiyatla dartıb-uzadın: Qıc olan əzələni yavaşca dartmaq spazmın çözülməsinə kömək edir. Məsələn, baldır əzələsində qıç varsa, ayaq barmaqlarınızı yuxarı (özünüzə tərəf) çəkərək baldırı gərmək yaxşı təsir edir. Dartın və həmin vəziyyətdə bir az saxlayın. Dartınma əzələ liflərini uzadaraq yığılmanı azaldır.
• Masaj edin: Zədələnmiş (spazmdakı) əzələni yüngülcə ovxalayın və masaj hərəkətləri edin. Əlinizlə dairəvi hərəkətlərlə əzələyə masaj etmək qan dövranını artırır və əzələnin boşalmasını sürətləndirir. İstəsəniz, masaj üçün masaj rulonlarından da istifadə edə bilərsiniz. Məsələn, qıç baldırdadırsa, əlinizlə baldırı aşağı-yuxarı ovxalamaq faydalıdır.
• Hərəkət etdirmək: Mümkündürsə, qalxıb bir qədər gəzin. Ayaq əzələsində qıç tutubsa, yerimək əzələnin təkrar işə düşərək spazmdan çıxmasına yardım edə bilər. Hərəkət qan dövranını artırdığı üçün spazmın tez keçməsinə şərait yaradır.
• İstilik tətbiqi: Qıc olan əzələyə ilıq dəsmal qoymaq və ya isti su torbası (termofor) tətbiq etmək əzələləri rahatlaşdırır. İstilik əzələ qan dövranını artırır və spazmı azaldır. Xüsusən də əzələ bərk “düyün kimi” olubsa, istilik onu yumşalda bilər.
• Soyuq tətbiqi: Bəzi hallarda, xüsusən əzələ çox ağrılıdırsa, soyuq kompres (buz paketini dəsmala büküb) həmin nahiyəyə qoymaq ağrını uyuşdura bilər. İstilikdən fərqli olaraq, soyuq daha çox ağrıkəsici effekt verir. İlk anda ağrı şiddətlidirsə, qısa müddətli buz kompresi, sonra isə istilik tətbiqi taktikası faydalı ola bilər.
• Ağrıkəsici qəbul etmək: Əgər ağrı çox narahat edicidirsə və yuxarıdakı tədbirlər kömək etmirsə, reseptsiz satılan ağrıkəsici və iltihabəleyhinə dərmanlardan qəbul edə bilərsiniz. Bu dərmanlar spazmın yaratdığı ağrını azaldar. Lakin əzələ krampı adətən qısa sürdüyündən, çox vaxt dərmana ehtiyac qalmır.
• Əzələni istirahət etdirmək: Qıç keçəndən sonra da həmin əzələ bir müddət həssas ola bilər. Mümkündürsə, günün qalan hissəsində o əzələyə çətinlik yaradacaq fəaliyyətlərdən uzaq durun, istirahət verin. Məsələn, baldırınız səhər qıc olubsa, axşama qədər ağır idman etməmək daha düzgündür.
Bu tədbirlərlə qıç tutması adətən bir neçə dəqiqə ərzində keçib gedir. Əgər qıc çox davam edirsə (5-10 dəqiqədən uzun davam edərsə) və ya tez-tez təkrarlanırsa, həkimə müraciət etmək lazımdır. Xüsusən də qıc ilə birlikdə ayaqda şişkinlik, dəridə qızartı, keyimə və ya əzələ zəifliyi kimi əlavə simptomlar varsa, bu, artıq sadə qıc olmadığını göstərə bilər və tibbi yardıma ehtiyac yaranar.
Qeyd edək ki, əgər uşaqda qıcolma baş verərsə (yəni bütün bədəninin sarsıntılı qıcolması, huşun itməsi ilə birlikdə), o zaman təcili tədbirlər fərqlidir. Bu halda uşağı yan çevirmək, başını yana əymək, ağzına heç nə salmamaq və qıcolma 5 dəqiqədən artıq davam edərsə, təcili yardıma müraciət etmək vacibdir. Uşaqda ilk dəfə qıcolma olduqda mütləq həkim müayinəsi tələb olunur. Xoşbəxtlikdən, febril qıcolmalar adətən özü dayandığı və uşaqlarda vəziyyət tez bərpa olduğu üçün əksər hallarda uzunmüddətli zərər vermir.
Müalicə və reabilitasiya üsulları
Əksər qıç tutmaları qısa müddətli olduğu üçün ev şəraitində öz-özünə keçir və xüsusi müalicə tələb etmir. Lakin əgər qıçlar çox təkrarlanırsa və ya arxasında hər hansı bir səbəb (məsələn, mineral çatışmazlığı, xəstəlik və s.) aşkarlanıbsa, həmin səbəbi aradan qaldırmağa yönəlmiş müalicə aparılmalıdır. Qıcın müalicəsində və sonrasında reabilitasiyasında aşağıdakı yanaşmalar mövcuddur:
• Altda yatan səbəbin müalicəsi: Əvvəlcə həkim qıcın səbəbini müəyyən etməyə çalışacaq. Məsələn, qanın biokimyəvi müayinəsi nəticəsində kalsium və ya maqnezium azlığı aşkarlanarsa, uyğun vitamin-mineral preparatları təyin edilə bilər. Yaxud qıcların səbəbi qalxanvari vəzin funksiyasının zəifləməsidirsə, tiroid hormonu preparatları ilə müalicə aparılacaq. Diabetik xəstələrdə gecə qıcları çox olursa, qan şəkərinin tənzimlənməsi üzərində işlənilməlidir. Bu kimi yanaşma, yəni qıcla nəticələnən ilkin xəstəliyin müalicəsi, uzunmüddətli yaxşılaşma üçün ən vacib addımdır.
• Dərman müalicəsi: Adi hallarda qıç üçün xüsusi dərmanlara ehtiyac olmasa da, əgər spazmlar çox tez-tez və ağrılı olursa, həkim müəyyən dərmanlar təyin edə bilər. Bəzən gecə qıçlarının qarşısını almaq üçün maqnezium preparatları və ya B6 vitamini tövsiyə olunur (xüsusən hamilələrdə). Əgər əzələ spazmları çox şiddətlidirsə və başqa müalicə fayda vermirsə, həkim əzələ yumşaldıcı dərmanlar yaza bilər. Bu dərmanlar əzələlərin gərginliyini azaldır, lakin eyni zamanda yuxululuq, başgicəllənmə, ürəkbulanma kimi yan təsirləri ola bilər. Buna görə uzun müddətli həll kimi hər kəsə uyğun deyil və ancaq həkim nəzarəti ilə qısa müddətlik istifadə olunmalıdır.
• Fizioterapiya və masaj: Tez-tez qıç tutmasından əziyyət çəkən insanlara fizioterapevtik müalicələr fayda verə bilər. Peşəkar masaj da əzələlərin gərginliyini azaldaraq qıçların sayını azaltmağa kömək edə bilər. Xüsusən idmançılarda intensiv məşqlər sonrası mütəmadi masaj almaq əzələlərin bərpasını sürətləndirir və spazm riskini azaldır. Reabilitasiya mərkəzlərində tətbiq olunan isti müalicə (termoterapiya), ultrasəs terapiyası və s. metodlar da xroniki əzələ spazmı olan xəstələrdə rahatlama təmin edə bilər.
• Gücləndirmə məşqləri: Reabilitasiyanın bir parçası olaraq, əzələlərin elastikliyini artırmaq və gücünü möhkəmləndirmək üçün xüsusi hərəkətlər verilir. Məsələn, baldırları tez-tez qıc olan adama fizioterapevt hər axşam baldır dartma məşqləri etməyi, yaxud pilates, yoga kimi məşğələlərlə əzələlərini möhkəmləndirməyi tövsiyə edə bilər. Müntəzəm edilən dartma məşqləri əzələləri uzadıb elastikliyini artırır ki, bu da qıc riskini azaldır. Həmçinin, gücləndirici məşqlər əzələlərin davamlılığını artıraraq yorulmaya qarşı müqaviməti artırır.
• Refleksoloji və alternativ üsullar: Bəzi insanlar üçün isti vanna qəbul etmək, ya da spazm olan nahiyəyə xüsusi cihazlar taxmaq (məsələn, gecə ayaq barmaqlarını çəkən cihazlar) rahatlama gətirə bilər. Suda müalicə (hidroterapiya) seansları da əzələ boşalmasını təmin edə bilir. Bunlar köməkçi vasitə kimi nəzərdən keçirilə bilər.
• Qıcolmaların müalicəsi: Əgər qıcolmalar epilepsiya və ya digər nevroloji problem səbəbindəndirsə, o halda müalicə fərqli yön alır. Epilepsiya diaqnozu qoyulubsa, həkim tərəfindən antikonvulsant (qıcolma əleyhinə) dərmanlar başlanır və bu preparatları rejimə uyğun qəbul etmək qıcolmaların qarşısını almaqda həlledicidir. Uşaqlardakı febril qıcolmalarda isə əsas müalicə infeksiyanın və qızdırmanın idarə olunmasıdır – uşaqda yüksək hərarət düşəndə qıcolma da dayanır. Febril qıcolmalar öz-özünə keçdiyi üçün, onlara qarşı müntəzəm dərman verilməz; ancaq təkrarlayan hallarda həkim ehtiyat üçün dərmanların qısa müddətlik istifadəsini önərə bilər.
Nəticə etibarilə, qıç tutmalarının müalicəsi kompleks yanaşma tələb edə bilər. Əsas məqsəd əlaməti yox, onun səbəbini müalicə etməkdir. Məsələn, əgər qıçlarınız gecələr sizi narahat edir və bunun səbəbi damarlardakı problemlərdirsə, həkim damar genişləndirici müalicə təyin edə bilər. Yaxud səbəb sinir sıxılmasıdırsa, fizioterapiya və lazım gələrsə cərrahi müdaxilə planlana bilər. Hər bir insan üçün effektiv olan müalicə üsulu fərdi olaraq təyin edilməlidir. Mühüm olan, əgər qıç tutmaları həyat keyfiyyətinizi pozacaq səviyyədədirsə, onu görməzdən gəlməmək və ixtisaslı tibbi yardıma müraciət etməkdir.
Qıcolmada Fizioterapiyanın rolu
Fizioterapiya qıç tutmaları və əzələ spazmlarının həm müalicəsində, həm də qarşısının alınmasında mühüm rol oynaya bilər. Fizioterapevtlər əzələ və skelet sisteminin bərpası üzrə mütəxəssislərdir və spazma meyilli əzələlər üçün xüsusi proqramlar hazırlaya bilərlər.
Dartma məşqlərinin öyrədilməsi: Bir çox hallarda qıç tutmalarının təməlində əzələlərin qısalığı və əsnəmə qabiliyyətinin zəifliyi durur. Fizioterapevtik müalicə zamanı xəstəyə düzgün dartınma hərəkətləri öyrədilir. Məsələn, baldır əzələləri qısadırsa, fizioterapevt həmin əzələləri uzadan hərəkətləri göstərir və gündəlik rejimə daxil edir. Əgər pasiyent baldırını necə dartacağını bilmir və ya əmin deyilsə, bunu öyrənmək üçün fizioterapevtə müraciət etməsi məsləhətdir. Mütəxəssis əzələlərin necə düzgün uzadılacağını göstərəcək və beləcə pasiyent qıç tutması riskini azaltmış olacaq.
Gücləndirici məşqlər: Zəif əzələlər tez yorulur və spazma düşməyə meyilli olur. Fizioterapiya əzələ gücünü artıran individual məşqlər kompleksini ehtiva edir. Məsələn, bel əzələlərində tez-tez spazm olan bir şəxs üçün fizioterapevt bel və gövdə əzələlərini gücləndirən idman hərəkətləri etdirə bilər. Əzələlər gücləndikcə gündəlik yüklənmələrə daha dözümlü olur və qıç tutmaları seyrəlir.
Masaj və manual terapiya: Fizioterapiya seanslarında tez-tez terapevtik masaj tətbiq olunur. Peşəkar masaj əzələdəki gərgin düyünləri açır, qan dövranını canlandırır və spazmı aradan qaldırır. Xüsusilə xroniki əzələ spazmları (məsələn, boyun-dalğa nahiyəsində müntəzəm tutulan qıçlar) olan xəstələrdə manual terapiya metodları çox faydalı ola bilər. Masaj yolu ilə əzələnin sərtləşmiş hissələri yumşaldılır, bu da həm ağrını azaldır, həm də qıcların təkrarlanmasının qarşısını alır.
İstilik-soyuq terapiyası və elektroterapiya: Fizioterapevtlər əzələ spazmını aradan qaldırmaq üçün müxtəlif fiziki amillərdən yararlanırlar. Məsələn, spazm olan nahiyəyə istilik tətbiqi əzələni boşaldır və qan dövranını artırır. Soyuq tətbiqi isə ağrını sakitləşdirir. Bəzi hallarda qıcolmuş əzələyə zəif elektrik impulsları verən TENS cihazı və ya ultrasəs terapiyası tətbiq olunur ki, əzələni rahatlandırsın. Bu texnologiyalar sinir reseptorlarını və əzələ liflərini hədəfləyərək spazmın çözülməsini sürətləndirir.
Duruş və hərəkət analizinin korreksiyası: Fizioterapiya yalnız simptom üzərində yox, problemi yaradan mexanizm üzərində də işləyir. Məsələn, əgər bir idmançının daim qıç tutmasının səbəbi yalnış qaçış texnikasıdırsa, fizioterapevt onun biomexanik analizini aparıb doğru hərəkət formasını ona öyrədə bilər. Və ya ofisdə oturan bir şəxsin baldırları gecələr qıc olur, səbəb günboyu oturaraq keçirməsidirsə, mütəxəssis ona gün ərzində ayağa qalxıb gəzərək baldırları çalışdırmağı və oturarkən düzgün oturuş qaydalarını tövsiyə edəcək. Bu cür yanaşma ilə qıcların təməl səbəbi aradan qaldırılır.
Nəticə olaraq, fizioterapiya qıç tutmalarının uzunmüddətli idarə olunmasında çox önəmlidir. Ev şəraitində özbaşına alınan tədbirlər yetərli olmadıqda, fizioterapevtik reabilitasiya proqramı sayəsində xəstələr əzələlərini tədricən normala döndərə bilirlər. Müntəzəm məşqlər, masaj və digər fizioterapiya üsulları əzələlərin sağlamlığını bərpa edir, gərginliyi azaldır və gələcəkdə qıç tutmasının qarşısını alır. Məsələn, aparılan reabilitasiya nəticəsində bel əzələləri möhkəmlənən pasiyent artıq əyilib iş görərkən spazm yaşamır və xroniki kürək ağrısından xilas olur. Yaxud baldır əzələləri üzərində işləyən bir şəxs gecə yatmazdan öncə verdiyi dartma tapşırıqları sayəsində artıq gecə qıçları ilə oyanmır.
Əlbəttə, hər kəsin vəziyyəti fərqlidir və fizioterapiya proqramı fərdi qaydada tərtib olunmalıdır. Bir fizioterapevtlə məsləhətləşərək, Sizin üçün ən uyğun məşq və müalicə metodlarını müəyyən etmək olar.
Qıc və qıcolmaların qarşısını alma yolları
Qıç tutmalarının qarşısını almaq üçün ən effektiv strategiya risk faktorlarını minimuma endirmək və əzələlərin sağlamlığını qorumaqdır. Digər tərəfdən, qıcolmalar (ümumi tutmalar) üçün isə müəyyən profilaktik tədbirlər mövcud olsa da, tam qarşısını almaq bəzən mümkün olmur. Aşağıda həm qıcların, həm də qıcolmaların (nevroloji tutmaların) profilaktikası üçün faydalı ola biləcək məsləhətlər verilmişdir:
• Kifayət qədər maye için: Bədən susuz qalmamalıdır. Gündəlik olaraq yetərli miqdarda su içmək əzələlərin normal işləməsi üçün vacibdir. Xüsusən də idman edirsinizsə və ya hava çox istidirsə, itirdiyiniz mayeni mütləq bərpa edin. İdman əsnasında və sonra müntəzəm su içmək əzələlərin qıc olmasının qarşısını alır. Spirtsiz və kafeinsiz mayelərə üstünlük verin. Unutmayın ki, susuzluq qıc riskini xeyli yüksəldir.
• Düzgün və balanslı qidalanın: Rasionunuzda elektrolitləri və mineralları zəngin olan qidalar olsun. Yəni kalium, kalsium, maqneziumdan zəngin qidalar qəbul edin. Məsələn, banan, süd məhsulları, yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər, quru meyvələr və qoz-fındıq kimi qidalar əzələ sağlamlığı üçün gərəklidir. Əgər lazım gələrsə, həkim məsləhəti ilə əlavə vitamin-mineral kompleksi qəbul edə bilərsiniz. Düzgün qidalanma nəticəsində əzələlər lazım olan maddələri alacaq və qıc olma ehtimalı azalacaq.
• Müntəzəm fiziki aktivlik və məşq: Oturaq həyat tərzi keçirən insanlarda əzələlər zəiflədiyi və elastikliyini itirdiyi üçün qıç tutmaları daha tez-tez olur. Həftədə ən az 3-4 gün orta intensivlikdə idmanla məşğul olmaq və ya aktiv həyat tərzi (gündəlik gəzinti, üzgüçülük və s.) keçirmək əzələlərin sağlam qalmasını təmin edəcək. Nəticədə əzələləriniz həm güclənəcək, həm də dözümlülüyü artacaq. İdman edərkən tədricən yükü artırın, həddindən artıq özünüzü yormaq da əks effekt verə bilər.
• Dartma və gərilmə məşqləri edin: Əzələləri mütəmadi olaraq dartmaq onların elastikliyini qoruyur və qıc riskini azaldır. Xüsusilə qıc tutmasına meyilli əzələ qruplarını hər gün dartmağa çalışın. Məsələn, yatmazdan əvvəl baldır, arxa bud (hamstring) və pəncə əzələləri üçün dartınma hərəkətləri edin. İdmandan əvvəl isinmə, sonra isə soyuma hərəkətləri etməyi vərdişə çevirin. Dartınma məşqləri əzələlərin gərginliyini azaldır və onların refleks olaraq spazma girməsinin qarşısını alır.
• Həddindən artıq istilikdə ehtiyatlı olun: Çox isti havada və ya rütubətli mühitdə ağır fiziki iş görmək və ya idmanla məşğul olmaqdan mümkün qədər çəkinin. İstiliyin olduğu şəraitlərdə çalışırsınızsa, daha tez-tez su için və fasilələr verin. İsti havada aktivlik qıc riskini artırdığı üçün özünüzü qoruyun. Yaxşı olar ki, açıq havada idmanı səhər tezdən və ya axşam sərinliyində edəsiniz.
• Uyğun geyim və ayaqqabı seçin: Çox sıx, hərəkəti məhdudlaşdıran geyimlər əzələlərin qan dövranını poza bilər. İdman edərkən rahat, bədəni sıxmayan paltarlar geyinin. Ayaqqabı seçiminə də diqqət edin – uzun müddət ayaqüstə qalmalı olduğunuz günlərdə rahat, ortopedik baxımdan düzgün ayaqqabı geyinin. Yüksək dikdaban ayaqqabılardan uzun müddət istifadə etməyin, çünki baldır və pəncə əzələlərini yorub spazma sala bilər. İdman ayaqqabılarınız ölçünüzə uyğun və məqsədəuyğun olsun (məsələn, qaçış üçün qaçış ayaqqabısı, futbol üçün buts və s.). Düzgün ayaqqabı əzələlərinizi zədələnmədən və qıcdan qoruyacaq.
• Bədəninizi dinləyin və həddindən artıq yükləməyin: Əzələlər həddindən artıq işlədikdə qıc riski artır. Məşq edirsinizsə, öz səviyyənizə uyğun proqramla başlayın və tədricən yükü artırın. Hər gün eyni əzələ qrupunu ifrat dərəcədə yoracaq fəaliyyət etməyin - əzələlərə bərpa üçün vaxt verin. Ağır fiziki iş günündən sonra əzələlərinizi dincəldin, masaj edin və kifayət qədər yatın. Doğru istirahət və yuxu rejimi də əzələlərin normal funksiyası üçün önəmlidir.
• Potensial qıç yaradan dərmanlardan uzaq durun: Həkiminizlə məsləhətləşmədən hər hansı dərmanı dayandırmaq düzgün deyil, lakin məlumdur ki, bəzi preparatlar qıç tutmasını artırır. Məsələn, sidikqovucular qəbul edirsinizsə və qıçlarınız çoxalırsa, həkiminiz dozanı azaltmağı və ya əvəzedici dərman təklif etməyi düşünə bilər. Eyni zamanda, bəzi astma dərmanları və ya yüksək xolesterol dərmanlarının da təsiri ola bilər. Hər hansı dərman fonunda belə bir narahatlıq yaransa, həkimlə danışaraq alternativini soruşun.
• Gecə qıç tutmasının qarşısını alın: Bəzi insanlarda xüsusilə gecə yatarkən ayaqlarda qıç tutur. Bunun qarşısını almaq üçün yatmazdan əvvəl ayaq və baldır əzələlərini dartmaq məsləhətdir. Həmçinin, yataqda ayaqlarınızı çox sıx bürüməyin – adyal və yorğanı bir qədər boş saxlayın ki, pəncələr təbii vəziyyətdə olsun. Arxa üstə yatarkən baldır altına yastıq qoyaraq ayaqları bir az yüksəklikdə saxlamaq da bəzi hallarda faydalıdır. Bu, gecə boyunca qan dövranını yaxşılaşdırıb qıcları azalda bilər.
Yuxarıdakı tövsiyələrə əməl etməklə, əksər hallarda qıç tutmalarının tezliyini azaltmaq mümkündür. Əgər bunlara baxmayaraq qıçlar çox davam edirsə, peşəkar yardım almaq vacibdir.
Qıcolmaların qarşısının alınması: Qıcolmalar (epileptik tutmalar, febril qıcolmalar və s.) üçün spesifik profilaktika, onların səbəbindən asılıdır. Epilepsiya diaqnozu olan şəxslər mütləq həkimin təyin etdiyi dərmanları vaxtında almalıdır – bu, tutmaların qarşısını almağın əsas yoludur. Həmçinin, yuxusuzluq, alkoqol kimi amillərdən uzaq durmaq lazımdır. Uşaqlarda febril qıcolmalar üçün isə valideynlərə tövsiyə olunan, yüksək qızdırma zamanı uşağın hərarətini nəzarətdə saxlamaq, lazım gələrsə hərarət salıcı dərmanlar verməkdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, hətta hərarəti vaxtında salındıqda belə, bəzi uşaqlarda qıcolma tutması yenə də baş verə bilər – febril qıcolmalar çox zaman öncədən proqnozlaşdırmaq mümkün olmayan bir haldır. Yəni, tamamilə qarşısını almaq çətin ola bilər. Buna baxmayaraq, uşağın qızdırmasını mümkün minimuma endirmək və infeksiyaları vaxtında müalicə etdirmək riskini azalda biləcək tədbirlərdir.
Ümumiyyətlə, sağlam həyat tərzi, balanslı qidalanma və müntəzəm müayinələr həm qıcların, həm də digər bir çox problemlərin qarşısının alınmasında ən effektiv strategiyadır. Əgər sizdə və ya övladınızda təkrarlanan qıç tutmaları və ya qıcolmalar varsa, vaxtında həkimə müraciət edərək məsləhət alın. Unutmayın ki, qıcların əksəriyyəti zərərsizdir və sadə üsullarla aradan qalxır. Doğru qulluq və profilaktika ilə əzələlərinizi sağlam saxlamaq, ağrısız və rahat bir həyat yaşamaq mümkündür.
Digər məqalələr:
