Qaraciyər sirrozu: Əlamətləri, hansı mərhələləri var? Kimlər Qaraciyər Sirrozu ola bilər?
Bu məqalədə Qaraciyər Sirrozunun əlamətləri və Kimlərin Qaraciyər Sirrozu olma ehtimalının yüksək olmasından ətraflı şəkildə danışacağıq.
Qaraciyər Sirrozunun hansı əlamətləri var?
Sirroz tədricən inkişaf etdiyi üçün, qaraciyər sirrozu əlamətləri xəstəliyin erkən və gec mərhələlərində fərqli şəkildə olur. Bir çox hallarda ilkin dövrlərdə heç bir spesifik şikayət olmur – qaraciyər zədələnməsini bərpa etməyi bacarır. Bu dövr qaraciyər funksiyası qorumuş sirroz adlanır. Xəstəlik irəlilədikcə və qaraciyər funksiyası əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədikdə, aydın klinik əlamətlər meydana çıxır. Bu mərhələ qaraciyər funksiyası pozulmamış sirroz adlanır.
Erkən mərhələdə (qaraciyər funksiyası qorumuş sirroz) qaraciyər hələ qismən fəaliyyətini yerinə yetirdiyi üçün əlamətlər ya olmur, ya da çox ümumi xarakter daşıyır:
• Xroniki yorğunluq və zəiflik: Xəstələr özlərini davamlı halsız, enerji azlığı içində hiss edə bilərlər. Adi fiziki fəaliyyət belə tez yorulmaya səbəb olur.
• İştahasızlıq və arıqlama: Sirrozun erkən dövründə tez-tez iştahanın pozulması, yeməyə həvəsin olmaması baş verir. Nəticədə, xəstə səbəbsiz yerə çəki itirə bilər.
• Ürəkbulanma və yüngül qusma: Bəzən yüngül həzm pozuntuları, xüsusən yeməkdən sonra ürəkbulanma hissi ola bilər.
• Yuxusuzluq və yuxu pozuntuları: Qaraciyər funksiyasının azalması bədəndə toksinlərin yığılmasına səbəb ola bildiyi üçün xəstələrdə yuxu pozuntuları, gecələr oyaq qalma və gündüzlər yuxululuq kimi hallar yarana bilər (bu, qaraciyər ensefalopatiyasının ən erkən təzahürlərindəndir).
• Ümumi narahatlıq və əhval-ruhiyyə dəyişikləri: Bəzi insanlarda səbəbi aydın olmayan həvəssizlik, depressiya əlamətləri, yaddaş zəifliyi kimi şikayətlər ola bilər ki, bunlar da sistemik təsirlərin nəticəsidir.
• Dəri əlamətləri: Erkən mərhələdə dəridə spesifik dəyişikliklər az olsa da, bəzən xəstənin əl içlərində qızartı (palmar eritema) və ya bədəndə xırda hörümçəkvari kapilyar damar ulduzcuqları (spider angiomalar) müşahidə oluna bilər.
• Anlıq göyərmə: Qaraciyər laxtalanma faktorlarını normal səviyyədə sintez edə bilmirsə, xəstə yüngül zədələrdən sonra belə dərisində göyərmələrin yarandığını fərq edə bilər.
Bu əlamətlər spesifik olmadığından, erkən mərhələdə təkcə simptomlara əsasən sirrozu aşkar etmək çətindir. Çox zaman qaraciyər göstəricilərinin rutin qan analizində pozulması və ya ultrasəs müayinəsində qaraciyərdə böyümə/dəyişiklik aşkarlanması ilə ilkin şübhə yaranır.
İrəliləmiş mərhələdə (qaraciyər funksiyası pozulmamış sirroz) qaraciyərin kompensasiya qabiliyyəti tükəndiyi üçün ciddi klinik əlamətlər ortaya çıxır. Bu dövrdə xəstədə qaraciyər sirrozu üçün xarakterik bir sıra sindrom və fəsadlar görülür:
• Sarılıq: Qaraciyər bilirubini qandan kifayət qədər təmizləyə bilmədikdə, bu piqment toxumalarda toplanır və dəri ilə gözlərin skleraları sarı rəng alır. Xəstənin sidiyi tündləşir, nəcisi isə əksinə rəngsizləşə (açıq küt rəngli) ola bilər. Sarılıq sirrozun vacib göstəricilərindən biridir və qaraciyər çatışmazlığının artdığını göstərir.
• Assit (qarında maye toplanması): Portal damarda təzyiqin yüksəlməsi və qaraciyərin albumin kimi qan zülallarını kifayət qədər istehsal etməməsi nəticəsində qarın boşluğunda maye yığılır. Xəstənin qarnı gərgin və şişmiş görünür, bəzən bu maye yığılması o qədər çox ola bilər ki, nəfəs almağı çətinləşdirir, hərəkəti məhdudlaşdırır. Assit inkişaf etmiş sirrozun tipik əlamətidir.
• Ödəm: Bənzər mexanizmlərlə ayaq biləklərində, baldırlar və bəzən əl-ayaqlarda ödəm (şişkinlik) yaranır. Xəstələr ayaqqabılarının dar gəldiyini, ayaqlarında ağırlıq hissini qeyd edə bilər.
• Qida borusu və mədə varisləri: Portal hipertenziya səbəbindən qida borusu və mədənin alt qismindəki venalar genişlənir (varikoz venalar) və nazik divarlı damar yumaqları əmələ gəlir. Bu varislər təhlükəli dərəcədə genişlənib cırılaraq qanaya bilər. Nəticədə, xəstədə qan qusma və ya qatrana bənzər tünd nəcisin gəlməsi (melena) şəklində həyati təhlükəli qastrointestinal qanaxma baş verə bilər. Varikoz qanaxmaları sirrozun ən ağır fəsadlarından biridir və təcili tibbi müdaxilə tələb edir.
• Hepatik ensefalopatiya: Qaraciyər toksik maddələri (xüsusən zülal metabolizmasının məhsulu olan ammonyakı) qandan təmizləyə bilmədikdə, bu toksinlər beyinə təsir edir. Nəticədə xəstədə beyin funksiyalarında pozulmalar meydana çıxır. Əvvəlcə yüngül yaddaş zəifliyi, diqqət dağınıqlığı, əhval dəyişikliyi, yuxululuq kimi əlamətlər görünür. Vaxtında tədbir görülməzsə, qaraciyər ensefalopatiyası irəliləyib huş bulanıqlığı, sərsəmləmə, hətta koma vəziyyətinə gətirə bilər. Ensefalopatiyası olan xəstənin əl hərəkətlərində titrəmələr (asteriksis), davranışında qəribəliklər də ola bilər.
• Asan qanaxma və göyərmələr: Qaraciyər ciddi zədələndikdə laxtalanma faktorları kəskin azalır. Nəticədə, xəstələrdə diş fırçalayanda diş ətlərindən qanaxma, kiçik kəsiklərin uzun müddət qanaması, bədəndə hər yerdə asan göyərmələr müşahidə olunur. Qadınlarda menstrual qanaxmalar daha güclü və uzunmüddətli keçə bilər.
• Dərinin qaşınması: Xüsusilə xolestatik (öd durğunluğu) komponenti olan sirrozda – məsələn, öd yolları xəstəliyi zəminində yaranan sirrozlarda – dəridə yayğın qaşınma şikayəti ola bilər. Bu, qanda yığılan öd turşularının təsiri ilə bağlıdır. Qaşınma nəticəsində dəri cızılmaları, ikinci dərəcəli infeksiyalar da yarana bilər.
• Hormon dəyişiklikləri: Qaraciyər normalda cinsi hormonların metabolizmasında da rol oynayır. Sirrozda kişilərdə estrogen hormonunun nisbətən artması nəticəsində döş vəzilərinin böyüməsi (jinekomastiya) və xayaların kiçilməsi, cinsi istəksizlik kimi hallar görülə bilər. Qadınlarda isə menstrual tsiklin pozulması, sonsuzluq problemləri ortaya çıxa bilər.
• Əzələ əriməsi və zəifləmə: Qaraciyər xəstəliyinin irəliləməsi iştahanın azalması və metabolik pozğunluqlara görə bədənin əzələ kütləsini itirməsinə (sarkopeniyaya) səbəb olur. Xəstənin qolları, ayaqları nazikləşir, ümumi çəkisi aşağı düşür və zəiflik artır.
• Böyümüş dalaq: Portal hipertenziya dalaqda qan durğunluğuna səbəb olduğu üçün dalaq həcmcə böyüyür (splenomeqaliya). Dalağın böyüməsi nəticəsində orada trombositlər və bəzi ağ qan hüceyrələri ilişib qala bilər, bu da qanda trombositopeniya (trombositlərin azalması) və leykopeniyaya səbəb olur. Bu laborator dəyişikliyi də sirrozun ilk göstəricilərindən biri ola bilər.
Yuxarıda sadalanan əlamətlər dekompensə olunmuş sirrozda birlikdə və ya fərqli kombinasiyalarda ortaya çıxa bilər. Məsələn, bəzi xəstədə ilk ağırlaşma qan qusma (varis qanaxması) ola bilirkən, digərində qarında şişkinlik və sarılıq ön planda ola bilər. Bu fəsadlar baş verdikcə xəstənin ümumi vəziyyəti pisləşir və həyat keyfiyyəti xeyli aşağı düşür.
qaraciyər funksiyası qorumuş sirroz VƏ qaraciyər funksiyası pozulmamış sirroz: Həkimlər qaraciyər sirrozunun vəziyyətini qiymətləndirərkən onun ağır fəsadlar verməmiş və ya ciddi fəsadlarla müşayiət olunan mərhələdə olduğunu müəyyən edirlər. birinci halda olansirrozlu xəstələr illərlə stabil qala bilər, xüsusilə əgər səbəb aradan qaldırılarsa. İkinci halda olan sirroz isə tez-tez xəstəxanaya yatış tələb edən ağır vəziyyətdir və bu mərhələdə çox zaman qaraciyər transplantasiyasına ehtiyac yaranır. Odur ki, sirrozun erkən mərhələdə diaqnoz qoyulması və vaxtında müdaxilə olunması son dərəcə önəmlidir.
Qaraciyər sirrozunun risk faktorları – Kimlər risk altındadır?
Bəzi insanlarda qaraciyər sirrozu inkişaf etmə ehtimalı digərlərinə nisbətən daha yüksəkdir. Risk faktorları dedikdə, şəxsin yaşam tərzi, tibbi vəziyyəti və ya irsi xüsusiyyətləri səbəbindən sirrozun yaranma ehtimalını artıran amillər nəzərdə tutulur. Aşağıda qaraciyər sirrozunun baş vermə riskini artıran əsas faktorlar sadalanır:
• Uzunmüddətli və həddindən artıq alkoqol qəbulu: Hər gün və ya çox miqdarda spirtli içki içən insanlarda sirroz riski olduqca yüksəkdir. Alkoqol qaraciyər üçün birbaşa zəhərlidir və illərlə davam edən alkoqolizm demək olar ki, həmişə qaraciyərdə fibroz dəyişikliklər yaradır. Alkoqol istifadəsi risk faktoru olaraq xüsusilə vacibdir, çünki təkbaşına da sirroz yarada bilər, digər faktorlarla birlikdə olduqda isə təsiri qat-qat artır.
• Xroniki virus hepatiti: B və C hepatit virusu daşıyıcıları və ya uzunmüddət aktiv hepatiti olan şəxslər sirroz inkişafı baxımından risk altındadırlar. Xüsusilə Hepatit C daşıyıcılarının təxminən beşdə birində illər ərzində müalicəsiz qalarsa sirroz inkişaf edir. Hepatit B daşıyıcılığında da risk mövcuddur, baxmayaraq ki, hər B daşıyıcısında sirroz yaranmır (virusun aktivlik dərəcəsindən asılıdır).
• Piylənmə və metabolik sindrom: Bədən çəkisinin həddindən artıq olması (yüksək bədən kütlə indeksi), qarın tipli piylənmə, 2-ci tip şəkərli diabet və xolesterin-triqliserid yüksəkliyi kimi metabolik problemlər qaraciyərin yağlanması və iltihabına yol açır. Obez insanlar və diabet xəstələri qeyri-alkoqolik piylənmiş qaraciyər xəstəliyinin irəliləyib sirroza çevrilməsi baxımından risk altındadırlar.
• Yaş faktorları: Sirrozun yaranması üçün illər tələb olunduğundan, yaşlı insanlarda risk artır. Xüsusilə 50 yaşdan yuxarı şəxslərdə, əgər digər risk faktorları da mövcuddursa, sirroz ehtimalı gənclərə nisbətən daha çoxdur. Məsələn, 45-54 yaş arası qrupda sirroz yayılma tezliyi ümumi əhali ilə müqayisədə iki dəfə yüksək ola bilər. Bununla yanaşı, gənc yaşlardan zərərli vərdişləri (məsələn, alkoqol, narkotik) olan insanlarda sirroz daha tez də inkişaf edə bilər.
• Cinsiyyət: Hər iki cinsdə sirroz rast gəlinə bilsə də, bəzi tədqiqatlar alkoqol mənşəli qaraciyər xəstəliklərinin qadınlarda daha sürətli irəlilədiyini göstərir. Qadınların qaraciyəri alkoqolun zərərli təsirlərinə qarşı daha həssas ola bilər. Bu səbəbdən eyni miqdarda alkoqol qadında kişidən daha tez sirroza gətirə bilər.
• İrsi/genetik faktorlar: Ailəsində qaraciyər xəstəliyi (məsələn, irsi hemoxromatoz, Vilson xəstəliyi və s.) olanlar genetik olaraq risk altında ola bilərlər. Həmçinin bəzi insanlarda genetik olaraq alkoqol dehidrogenaz fermentinin aktivliyi fərqli olduğundan alkoqolun toksik təsirinə daha çox məruz qalırlar. Bu cür genetik meyillilik risk faktorlarını gücləndirə bilər.
• Dərman və kimyəvi maddələrə məruz qalma: Uzun müddət yüksək dozada hepatotoksik dərman qəbul edənlər (məsələn, reseptsiz satılan bəzi ağrıkəsici həblərdən sui-istifadə edənlər və ya qadağan olunmuş anabolik steroidlərdən istifadə edən idmançılar) qaraciyər zədələnməsi riski daşıyırlar. Eyni zamanda, peşəkar fəaliyyəti ilə əlaqədar kimyəvi həlledicilər, pestisidlər kimi maddələrlə işləyənlər qoruyucu tədbirlər görmədikdə uzun illər ərzində qaraciyər zədələnməsi ilə üzləşə bilərlər.
• Birləşmiş risk faktorları: Bəzi hallarda bir insanda bir neçə risk faktoru birlikdə olur – məsələn, həm alkoqol istifadə edir, həm də Hepatit C daşıyıcısıdır. Belə kombinasiyalar qaraciyərə “ikiqat zərbə” vurur və sirrozun çox daha sürətli inkişafına yol aça bilir. Buna görə, risk faktorlarından birini belə özündə daşıyan şəxslər digər risk faktorlarından maksimum dərəcədə qaçmağa çalışmalıdırlar.
Yuxarıda sadalanan risk faktorlarına malik olan insanların qaraciyər sağlamlığına xüsusi diqqət yetirmələri vacibdir. Belə şəxslərə mütəmadi tibbi müayinələrdən keçmək, qaraciyər funksiyasını yoxladan qan analizləri vermək tövsiyə olunur. Risk faktorları varsa, onları azaltmaq (məsələn, alkoqolu buraxmaq, çəki atmaq və s.) sirrozun qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır.
