Qaraciyər Sirrozu (Sirroz) – Səbəbləri öyrənin və risklərdən uzaq durun!
Qaraciyər sirrozu nədir? Səbəbləri haqqında ətraflı məlumat. Alkoqol, hepatit və qaraciyər yağlanması sirroz riskini necə artırır?
Qaraciyər sirrozu qaraciyərin müxtəlif xroniki zədələnmələr nəticəsində çapıqlaşması ilə xarakterizə olunan ciddi bir xəstəlikdir. Bu, qaraciyərin normal quruluşunun pozulmasına və funksiyalarının tədricən itirilməsinə gətirib çıxarır. Sirroz illərlə asemptomatik (əlamətsiz) qala bilər, lakin son mərhələdə həyat üçün təhlükəli fəsadlar verə bilər. Vaxtında diaqnoz qoyulub səbəblərinə müdaxilə edildikdə, xəstəliyin gedişatını yavaşlatmaq mümkündür.
Qaraciyər sirrozu nədir?
Qaraciyər sirrozu, qaraciyərin normal sağlam toxumasının çapıq (fibroz) toxuma ilə əvəz olunduğu ciddi, xroniki bir qaraciyər xəstəliyidir. Başqa sözlə, qaraciyər sirrozu qaraciyərdə uzun müddət davam edən zədələnmə nəticəsində yaranan daimi çapıqlaşmadır. Qaraciyər bədənimizin ən vacib orqanlarından biridir və yüzlərlə həyati funksiyanı yerinə yetirir: qanı zərərli maddələrdən təmizləyir, qida maddələrini metabolizə edir, qan laxtalanması üçün zəruri olan zülallar və öd ifraz edir, enerjini saxlamaq üçün qlikogen depolayır və s. Sirroz inkişaf etdikdə, qaraciyərin bu funksiyaları getdikcə pozulur, çünki çapıq toxuma sağlam hüceyrələrin yerini tutur və qaraciyərin daxilində qan axınını və normal quruluşunu dəyişdirir.
Patofizioloji baxımdan, orqan zədələndikdə özünü təmir etməyə çalışır və bu təmir prosesi zamanı fibroz (çapıq) toxuma yaranır. Qaraciyər kimi güclü bərpa qabiliyyətinə malik bir orqanda qısamüddətli zədə zamanı bu çapıq toxuması sonradan sağalıb azalır. Lakin zədələnmə davamlı və xroniki xarakterlidirsə (məsələn, hər gün alkoqol qəbulu və ya illərlə davam edən virus hepatiti nəticəsində), qaraciyərdə gedən iltihabi proses zamanla geniş fibroz toxuma yığılmasına gətirib çıxarır. Nəticədə qaraciyərin normal quruluşu pozulur: orqanda yenidən generasiya olunmuş kiçik düyüncüklər (bərpa nodulları) və onları əhatə edən sərt çapıq lentləri yaranır. Bu dəyişikliklər portal hipertenziya adlanan hala – qaraciyərə qan gətirən portal toplar damarında təzyiqin artmasına səbəb olur. Portal hipertenziya və fibroz toxumanın artması ilə qaraciyər toxumasının qanla təchizatı çətinləşir, hüceyrələr daha da zədələnir və orqan öz funksiyalarını get-gedə itirir.
Sirrozun erkən mərhələlərində qaraciyərdə hələ kifayət qədər sağlam toxuma qaldığı üçün orqan bir müddət öz funksiyalarını kompensasiya edə bilir, yəni həyati funksiyalarını müəyyən dərəcədə yerinə yetirməyə davam edir. Bu dövr funksiyası qorunmuş sirroz adlanır və çox zaman xəstədə ciddi bir əlamət olmur. Lakin zədələnmə irəlilədikcə və çapıqlaşma artdıqca qaraciyər öz funksiyalarını təmin edə bilmir – bu mərhələ bərpa funksiyası pozulmamış sirroz adlanır və artıq xəstədə ciddi klinik əlamətlər və ağır fəsadlar ortaya çıxır. Qaraciyər sirrozu, əksər hallarda geriyə dönməz bir prosesdir – yəni əmələ gələn çapıq toxumasını tamamilə aradan qaldırmaq adətən mümkün deyil. Buna baxmayaraq, xəstəlik erkən mərhələdə aşkarlanarsa və səbəbi aradan qaldırılarsa, prosesin sürətini azaltmaq, müəyyən dərəcədə qaraciyərin fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq olar. İrəliləmiş mərhələdə isə qaraciyər köçürülməsi (transplantasiya) çox zaman yeganə effektiv müalicə üsuludur.
Qaraciyər sirrozu dünyada kifayət qədər yayılmış bir sağlamlıq problemidir. Xüsusən orta və yuxarı yaş qrupunda daha çox rast gəlinir. Sirrozun ən çox rast gəlinən səbəbləri haqqında aşağıdakı mətndə məlumat ala bilərsiniz.
Qaraciyər sirrozunun nələr səbəb olur?
Qaraciyər sirrozuna yol açan bir çox müxtəlif xəstəlik və vəziyyətlər mövcuddur. Lakin bunların arasında bir neçəsi xüsusilə ön plandadır və dünya üzrə sirroz hallarının böyük qisminə cavabdehdir. Ən geniş yayılmış səbəblər aşağıdakılardır:
• Alkoqol istifadəsi (alkoqolizm) qaraciyər sirrozuna səbəb olurmu?
Uzun illər boyunca həddindən artıq spirtli içki qəbulu qaraciyərdə daimi iltihaba və hüceyrə məhvinə səbəb olur. Qaraciyər zədələndikcə özünü təmir etməyə çalışır və nəticədə fibroz toxuma yaranır. Zamanla bu proses alkoqolik hepatitə və nəhayət qaraciyərin çapıqlaşmasına – sirroza gətirib çıxarır. Alkoqol mənşəli sirroz adətən “sirroz” sözünü eşidəndə insanların ağlına gələn ilk səbəbdir. Qeyd etmək vacibdir ki, sirrozun inkişafı üçün mütləq “alkoqolik” olmaq tələb olunmur; bəzən orta dərəcədə spirt qəbul edən insanlarda da genetik həssaslıq və ya eyni anda digər risk faktorlarının olması səbəbindən qaraciyər sirrozu inkişaf edə bilər. Bununla belə, gündəlik və ya çox miqdarda alkoqol istifadə edən şəxslərdə sirroz riski son dərəcə yüksəkdir. Üstəlik, qadınlar eyni miqdarda alkoqol qəbul etdikdə kişilərlə müqayisədə sirrozun inkişafına daha həssas ola bilərlər.
• Xroniki virus hepatitləri (Hepatit B və C) qaraciyər sirrozuna səbəb olur?
B, C (və nadir olaraq D) hepatit virusları qaraciyərdə illərlə davam edən iltihaba səbəb olaraq sirroz yarada bilirlər. Hepatit C infeksiyası xüsusilə müalicə edilmədiyi təqdirdə xəstələrin təxminən 15-30%-də 20-30 il ərzində sirroz inkişaf edə bilər. Günümüzdə Hepatit C üçün effektiv antiviral müalicələr mövcuddur və virus tamamilə təmizlənə bilir, lakin illərlə xəstəliyindən xəbəri olmayan və ya müalicə alma imkanı olmayan insanların qaraciyərində artıq geri dönməz zədələnmələr baş verə bilər. Hepatit B virusu isə bəzən orqanizmdə ömür boyu qalır və daşıyıcılarda illər ərzində qaraciyərdə fibroz dəyişikliklərə yol açır. Xoşbəxtlikdən Hepatit B-yə qarşı peyvənd mövcuddur və geniş tətbiq olunduğu ölkələrdə (məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdə) bu virusun yaratdığı sirroz halları azalmaqdadır. Lakin dünyanın bəzi bölgələrində (Cənub-Şərqi Asiya, Afrika və s.) Hepatit B infeksiyası hələ də sirrozun çox yayılmış səbəbidir.
• Qeyri-alkoqolik piylənmiş qaraciyər xəstəliyi (qaraciyər yağlanması) və qeyri-alkoqolik steatohepatit qaraciyər sirrozunun başqa bir səbəbidir!
Son dövrlərdə piylənmə və 2-ci tip şəkərli diabetin artması ilə əlaqədar qaraciyərin qeyri-alkoqolik yağlanması və ondan inkişaf edən qeyri-alkoqolik steatohepatit sirrozun əsas səbəblərindən birinə çevrilib. Bu vəziyyətdə qaraciyər hüceyrələrində həddindən artıq yağ yığılır, bu da iltihaba və hüceyrə zədələnməsinə yol açır. Nəticədə fibroz inkişaf edərək illər ərzində sirroza gətirə bilər. Metabolik sindrom (piylənmə, insulin rezistentliyi, hipertoniyanın birləşməsi) olan insanlarda qaraciyər yağlanması xəstəliyinin sirroza keçməsi riski daha yüksəkdir. Alkoqola bağlı sirrozdan fərqli olaraq, bu xəstələr spirtli içki qəbul etməsələr belə, yalnız metabolik problemlər səbəbindən qaraciyər sirrozuna düçar ola bilərlər.
Yuxarıdakı üçlük – alkoqolizm, virus hepatitləri və qeyri-alkoqolik qaraciyər yağlanması – qaraciyər sirrozunun ən başlıca səbəblərindəndir. Bunlardan əlavə, daha nadir səbəblər də mövcuddur:
• Autoimmun hepatit
İmmun sisteminin səhvən öz qaraciyər hüceyrələrinə hücum etməsi nəticəsində xroniki iltihab yaranır. Uzun müddət davam edən autoimmun hepatit müalicə olunmazsa, qaraciyərdə fibrozlaşıb sirroza çevrilə bilər.
• Öd yollarının xroniki xəstəlikləri
Qaraciyərdən ödün axmasını təmin edən öd axarlarının iltihabı və ya tıxanması nəticəsində də sirroz yarana bilər. Məsələn, primar biliar xolangit öd kanalcıqlarının autoimmun mənşəli iltihabıdır və zamanla qaraciyərin çapıqlaşmasına səbəb olur. Həmçinin primar sklerozlaşdırıcı xolangit kimi xəstəliklər (xüsusilə bağırsaq iltihabi xəstəliyi olan şəxslərdə rast gəlinir) uzun müddət ərzində qaraciyərə zərər verib sirroza səbəb ola bilər.
• İrsi metabolik xəstəliklər
Bəzi genetik xəstəliklər nəticəsində qaraciyərdə zərərli maddələr toplanaraq orqana ziyan vurur. Məsələn, Vilson xəstəliyi (qaraciyərdə mis yığılması), hemoxromatoz (bədəndə artıq dəmir toplanması), alfa-1 antitripsin çatışmazlığı (qaraciyərdə xüsusi zülalın anadangəlmə çatışmaması) kimi irsi patologiyalar gənc yaşlardan qaraciyərdə fibroz və sirroz yarada bilər.
• Dərmanlar və toksinlər
Uzun müddət hepatotoksik (qaraciyərə zərərli) təsir göstərən bəzi dərmanların nəzarətsiz qəbulu qaraciyərdə qalıcı zədələnmələr yarada bilər. Məsələn, bəzi xroniki xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunan dərmanların (bəzi kimyaterapiya preparatları, A vitamininin uzun müddət yüksək dozada qəbulu və s.) yan təsiri olaraq illər sonra sirroz inkişaf edə bilər. Həmçinin sənaye kimyəvi maddələrinə uzun müddət məruz qalmaq da nadir hallarda qaraciyər fibrozuna yol aça bilər.
• Öd daşı xəstəliyi və uzunmüddətli tıxanmalar
Böyük öd daşlarının illərlə ümumi öd axarında qalaraq orada iltihab və təzyiq yaratması “sekundar biliar sirroz” deyilən vəziyyətə səbəb ola bilər. Bu hal bu gün nadirdir, çünki öd yollarının obstruksiyası adətən vaxtında cərrahi yolla aradan qaldırılır.
• Ürək çatışmazlığına bağlı qaraciyər zədələnməsi
Xroniki ürək çatışmazlığında qaraciyərə gedən qan axını pozula və qaraciyər damarlarında durğunluq yarana bilər. Bu vəziyyət də uzun müddət davam etdikdə qaraciyər toxumasını zədələyib fibrozlaşmaya səbəb olur (bəzən “ürək sirrozu” adlandırılır).
Nəticə olaraq,
Göründüyü kimi, qaraciyər sirrozunun səbəbləri çox müxtəlif ola bilər. Buna baxmayaraq, klinik praktikada ən çox rast gəlinən halların böyük əksəriyyəti alkoqol, virus hepatiti və qaraciyər yağlanması zəminində inkişaf edir. Xəstənin sirrozunun konkret səbəbini müəyyənləşdirmək müalicə strategiyasını doğru planlamaq üçün çox önəmlidir. Həkimlər diaqnoz zamanı xəstənin yaşam tərzini (alkoqol istifadəsi, qəbul etdiyi dərmanlar), keçmiş xəstəliklərini (məsələn, Hepatit B/C) və ailə tarixçəsini (irsi xəstəliklər) nəzərdən keçirirlər. Lazım gəldikdə xüsusi qan testləri və genetik analizlərlə də sirroza yol açan səbəb aydınlaşdırıla bilər.
