Qaraciyər Yağlanmasının Əlamətləri Nələrdir?
Qaraciyər yağlanması çox vaxt “səssiz” və ya asimptomatik (yəni əlamətlərini biruzə vermədən) gedir. Bu o deməkdir ki, xəstəliyin erkən mərhələlərində insan özündə heç bir xüsusi narahatlıq hiss etməyə bilər. Xəstələrin əksəriyyəti uzun müddət qaraciyərlərinin yağlandığından xəbərsiz olur və bu vəziyyət adətən başqa səbəblə edilən tibbi müayinələr zamanı ortaya çıxır. Məsələn, rutin qan analizlərində qaraciyər fermentlərinin yüksəldiyi görülə bilər və ya ultrasəs müayinəsi zamanı qaraciyərin yağlı olduğu aşkarlanar – pasiyent isə özünü tam normal hiss edər.
Bununla belə, bəzi hallarda qaraciyər yağlanmasının yüngül simptomları ola bilər. Mümkün əlamətlərə aşağıdakılar daxildir:
• Xroniki yorğunluq və halsızlıq: İnsan özünü daim əzgin, yorğun hiss edə bilər. Hətta yetərincə istirahət etdikdən sonra belə, enerji çatışmazlığı, süstlük müşahidə oluna bilər. Bu, qeyri-spesifik bir əlamətdir və bir çox səbəbdən yarana bilər, lakin qaraciyər yağlanması olan bəz insanlar şikayətlərində bunu həkimə bildirir.
• Ümumi narahatlıq hissi (xəstəhal olma hissi): Bəzi insanlar qaraciyər yağlanması zamanı özlərini tam sağlam kimi deyil, bir az xəstəhal kimi hiss edirlər. Konkret bir ağrı olmasa da, sanki bir az xəstəlik hissi, əhval-ruhiyyənin aşağı olması, iştahanın azalması kimi şikayətlər ola bilər.
• Qarın nahiyəsində (xüsusən, yuxarı sağ tərəfdə) ağırlıq və ya ağrı: Qaraciyər sağ qabırğaaltı nahiyədə yerləşir. Yağlandıqda bəzən bir qədər böyüyə bilər (hepatomeqaliya). Nəticədə insan sağ qabırğaların altında azca dolğunluq, gərginlik hiss edə bilər. Həmçinin, bəzi hallarda yüngül bir ağrı və ya diskomfort hissi yaranır. Bu ağrı kəskin deyil, daha çox sızıldayan, narahat edən bir hiss kimi təsvir olunur. Xəstə bunu “sağ böyrümün altında ağırlıq hiss edirəm” şəklində ifadə edə bilər.
Yuxarıda sadalanan əlamətlər spesifik olmamaqla yanaşı, hər qaraciyər yağlanması olan insanda da müşahidə edilmir. Bir daha vurğulamaq lazımdır ki, qaraciyər yağlanması çox vaxt simptomsuz, yəni əlamətsiz müşahidə edilir. İnsan özünü tam normal hiss edə bilər, günlük həyatında heç bir dəyişiklik olmaya bilər. Bu mərhələdə xəstəliyin yeganə göstəricisi, laborator analizlərdə qaraciyər fermentlərinin (məsələn, ALT, AST) bir qədər yüksək çıxması və ya ultrasəs müayinədə qaraciyərin parlaq görünməsi ola bilər.
Xəstəliyin irəliləmiş mərhələlərində (alkoqolsuz qaraciyər yağlanması və ya sirroz) isə artıq bəzi ciddi klinik əlamətlər üzə çıxmağa başlayır. Əgər qaraciyər yağlanması fonunda qaraciyərdə iltihab (steatohepatit) yaranıbsa və xüsusən də bu proses illərlə davam edib qaraciyərdə çapıqlar (fibroz) əmələ gəlibsə, aşağıdakı simptomlar meydana çıxa bilər:
• Şiddətli yorğunluq və zəiflik: Yuxarıda qeyd edilən yorğunluq hissi daha da güclənə bilər. Xəstə ən adi fiziki işi görməkdə belə çətinlik çəkə bilər, əzələlərində gücsüzlük yaranır.
• Arıqlama və iştahsızlıq: Qaraciyər iltihabı və sirrozun inkişafı zamanı xəstələrdə səbəbsiz çəki itirilməsi baş verə bilər. İştaha azalır, insan yemək istəmir, nəticədə qidalanma pozulur və çəki sürətlə azalır.
• Ürəkbulanma və qusma: Bəzi hallarda davamlı ürəkbulanma hissi ola bilər. Yemək yedikdən sonra narahatlıq, həzm pozğunluğu, hətta arabir qusma şikayətləri meydana çıxa bilər.
• Sarılıq: Bu, qaraciyər xəstəliklərinin vacib əlamətlərindən biridir. Sarılıq zamanı dərinin rəngi sarımtıl olur, gözlərin ağ qişası da sarıya çalır. Bunun səbəbi qaraciyərin bilirubini (eritrositlərin parçalanması nəticəsində əmələ gələn piqmenti) lazımi sürətdə xaric edə bilməməsidir. Nəticədə bilirubin qanda yığılır və dəriyə, gözlərə çökərək sarı rəng verir. Qaraciyər yağlanması təkbaşına sarılıq yaratmır, lakin iltihablanma və sirroz mərhələsinə keçdikdə sarılıq ortaya çıxa bilər.
• Dərinin qaşınması: Xəstə bədən dərisində yayğın qaşınmadan şikayətlənə bilər. Xüsusən gecələr narahatedici dərəcədə qaşınma hissi yarana bilər. Bu da qanda yığılan öd turşularının və digər maddələrin dəriyə təsiri nəticəsində ola bilər, sirrozun göstəricilərindən biri hesab edilir.
• Qarında şişkinlik (assit): Qaraciyər sirrozu inkişaf etdikdə qarın boşluğunda maye toplanması baş verir ki, bu hal assit adlanır. Xəstənin qarnı həddən artıq köp kimi şişir, bərkiləşir. Hətta insan oturanda, əyiləndə belə narahatlıq duyur. Assit qaraciyər sirrozunun mühüm əlamətidir və qaraciyər damarlarında təzyiqin artması (portal hipertenziya) nəticəsində mayenin damarlardan sızması ilə bağlıdır.
• Ödəm: Portal hipertenziya və albümin kimi qaraciyər tərəfindən sintez olunan zülalların çatışmazlığı nəticəsində ayaqlarda, baldırlarda, bəzən əllərdə və üzdə şişkinlik (ödım) yarana bilər. Xüsusilə, günün sonunda ayaq və topuqlarda şişkinlik çox nəzərə çarpır.
• Dəri altında “hörümçəkvari” damarlar: İrəli mərhələdə olan qaraciyər xəstələrinin dərisində xırda kapilyar damarların ulduzvari genişlənmələri görünə bilər. Əsasən sinə, boyun və üz nahiyəsində, dərinin səthində qırmızı ulduzcuqlara bənzər damar görüntüləri əmələ gəlir. Bu, qaraciyər sirrozunda müşahidə olunan bir əlamətdir və hormonal dəyişikliklərdən qaynaqlanır.
• Palmar eritema (əllərin qızarması): Xəstənin ovuclarının içində, xüsusən baş barmaq və kiçik barmaq təpəciklərinin olduğu nahiyədə qızarıqlıqlar ola bilər. Bu, qaraciyər sirrozunun göstəricilərindəndir və qaraciyərdən ifraz olunan maddələrin dəyişməsi nəticəsində yaranır.
• Dalağın böyüməsi: Qaraciyər sirrozu zamanı portal damar sistemində təzyiq artdığından dalaq böyüyə bilər. Dalağın böyüməsi (hipersplenizm) nəticəsində qanın hüceyrə tərkibində də dəyişikliklər yaranır – məsələn, trombositlərin sayı azalır. Dalaq böyüdükdə bəzən sol qarın tərəfdə ağırlıq hissi verə bilər, lakin bu birbaşa xəstə tərəfindən asan sezilmir, həkim müayinəsi ilə aşkar edilir.
• Yaddaş pozğunluğu, yuxululuq, konfüziya: Çox ağır hallarda, qaraciyərin detoksifikasiya (zəhərləri zərərsizləşdirmə) funksiyası kəskin zəiflədikdə qanda toksinlər yığılır. Bu, beynə təsir edərək qaraciyər ensefalopatiyası deyilən vəziyyəti yaradır. Xəstə başlıca olaraq yuxulu, letargik olur, ətraf aləmlə əlaqəsi azalır, yaddaşı və düşüncəsi zəifləyir, hətta komaya qədər dərinləşə bilər. Bu artıq qaraciyər çatışmazlığının göstəricisidir və təcili tibbi yardım tələb edir.
Yuxarıda sadalanan ciddi əlamətlər, bir qayda olaraq, qaraciyər yağlanmasının son mərhələdəki ağırlaşmaları ilə bağlıdır. Yəni sadəcə yağlanmanın özündən deyil, yağlanma zəminində inkişaf etmiş sirrozdan irəli gəlir. Çox vacibdir ki, yağlı qaraciyər vaxtında aşkarlansın və müalicə olunsun ki, bu kimi geri dönüşü çətin fəsadlar yaranmasın.
Qaraciyər yağlanması zamanı həkimə nə vaxt müraciət etməliyik?
Əgər sizdə uzun müddət davam edən səbəbi bilinməyən halsızlıq, qarının sağ üst tərəfində narahatlıq hissi kimi yüngül də olsa əlamətlər varsa və xüsusilə artıq çəkidən, diabetdən əziyyət çəkirsinizsə, profilaktik olaraq bir dəfə qaraciyər müayinəsindən keçmək faydalıdır. Həmçinin, dərinizdə, gözlərinizdə sarılıq, qarnınızda şişmə, ayaqlarda ödəm kimi yuxarıda sadaladığımız ciddi əlamətlərdən biri yaranarsa, dərhal həkimə müraciət etməlisiniz. Bu əlamətlər qaraciyər funksiyasının ciddi pozulduğunu göstərə bilər.
Xülasə: qaraciyər yağlanması çox zaman simptomsuz gedir və gizli təhlükə kimi dərinləşə bilər. Əlamətlər ortaya çıxanda artıq xəstəlik xeyli irəliləmiş ola bilər. Buna görə risk faktorları olan şəxslərin (piylənməsi, diabeti, metabolik sindromu olanların) vaxtında müayinə olunması, qaraciyər fermentlərini yoxlatması, qaraciyərin USM-dən keçməsi tövsiyə edilir. Erkən diaqnoz qoyulduqda isə, sevindirici haldır ki, qaraciyər yağlanmasını geriyə çevirmək mümkündür.
