Uşaq yanığı zamanı nə edilməlidir?
Uşaq yanığı uzunmüddətli fiziki və emosional nəticələrə səbəb ola bilən əziyyətli və tez-tez qarşısı alına bilən zədə formasıdır. Bu yazımızda biz uşaqda yanığın təbiətini, uşaqların yaşaya biləcəyi müxtəlif növ yanıqları və valideynlərin ilk növbədə yanıqların qarşısının alınması və müvafiq qaydada məlumatlandırılmasının nə üçün vacib olduğundan danışacayıq. Çünki uşaqda yanığın risklərini başa düşmək və qabaqlayıcı tədbirlər görməklə biz uşaqda yanığın baş verməsini əhəmiyyətli dərəcədə azalda və uşaqlara təhlükəsiz mühit yarada bilərik.
Uşaq yanığının növləri hansılardır?
Uşaqlarda yanıq eyni olmur, müxtəlif səbəblər olduğu üçün növləri də müxtəlifdir. Odur ki, belə yanıq növlərinə bunları daxil edə bilərik:
- Termal yanıqlar. Termal yanıqlar uşaqların isti obyektlər, mayelər, buxar və ya alovla təmasları nəticəsində yaranır.
- Yanma yanıqları. Qaynar su, isti içkilər və ya yemək mayeləri kimi isti mayelərlə təmas nəticəsində uşağın üstünə tökülən isti maye yanma yanıqlarına səbəb olur. Qeyd edim ki, uşaqlar tökülən isti mayelərin yanmasına xüsusilə həssasdırlar.
- Alov yanıqları. Yanığın alov yanığı növü şam alovuna toxunmaq və ya mühitdə yanğın olması səbəbilə yanğınla birbaşa təmas nəticəsində yaranır.
- Kimyəvi yanıqlar. Kimyəvi yanıqlar məişət təmizləmə məhsulları, ağartıcılar, turşular və ya qələvilər kimi aşındırıcı maddələrin uşağın dərisinə təması nəticəsində yaranır. Uşaqlarda yanığın bu növü təkcə dəriyə deyil, altda yatan toxumalara da zərər verə bilər.
- Elektrik yanıqları. Elektrik yanıqları uşaq elektrik mənbəyi, məsələn, çıxışlar, açıq naqillər və ya elektrik cihazları ilə təmasda olduqda baş verir. Bu zaman yanığın zərəri dəridə görünəndən daha geniş ola bilər, çünki daxili elektrik səbəbilə olan yanıq orqanlar və toxumalar da təsirlənə bilər.
- Radiasiya yanıqları. Daha az yaygın olsa da, yanığın radiasiya yanığı növü uşaq həddindən artıq günəşə məruz qalma və ya tibbi cihazlar, yaxud da sənaye avadanlıqları kimi digər radiasiya mənbələri ilə təması nəticəsində baş verə bilər.
Uşaqlarda yanığın şiddəti
Uşaqlarda yanığın şiddəti, böyüklərdəki kimi, adətən toxuma zədələnməsinin dərinliyinə və dərəcəsinə görə dərəcələrə bölünür.
Həmin dərəcələrin təsnifatı belədir:
Birinci dərəcəli yanıqlar (səthi yanıqlar)
Birinci dərəcəli yanıq uşağın dərisinin xarici təbəqəsinə (epidermisə) təsir edir. Bu zaman uşağın dərisində qızartı, ağrı və kiçik şişlik yaranır. Birinci dərəcəli yanığa adətən günəş yanığı daxildir ki, bu yanıq təhlükəsiz hesab olunur.
İkinci dərəcəli yanıqlar (qismən qalınlıqda yanıqlar):
- Səthi, qismən qalın yanıqları. Yanığın bu dərəcəsi epidermisi və altındakı dermisin bir hissəsini əhatə edir. Onlar qızartı, ağrı, qabarcıqlar və şişkinliklə nəticələnir. Səthi uşaq yanıqlarında blisterlər daha çox nəmli və çəhrayı rəngdə olur, bir neçə həftəyə isə müalicəsi bitir. İkinci dərəcəli yanıq zamanı qismən yanıq izinin qalması da mümkündür.
- Dərin, qismən qalın yanıqlar. Bu yanıqlar dermisin daha dərin təbəqələrinə təsir edir. Uşaqlarda yanığın bu dərəcəsində səthi yanıqlara bənzər simptomlara səbəb olur, lakin yanığın yeri ağ və ya qırmızı görünə bilən daha böyük, maye ilə dolu blisterlərə səbəb ola bilər. Həmçinin dərin uşaqlarda yanıq sağalma daha yavaş olur və yara izləri daha əhəmiyyətli ola bilir.
Üçüncü dərəcəli yanıqlar (tam qalınlıq yanıqları)
Üçüncü dərəcəli uşaqlarda yanıq bütün epidermisi, dermisi zədələyir və bəzi hallarda daha dərin toxumalara yayıla bilir. Uşağın bədənində yanmış sahə ağ, qaralı və ya yanıqlı görünə bilər. Üçüncü dərəcəli yanıqlar uşaqlarda yanıqlar arasında ciddi fəsadları ola biləcək yanıqdır və hətta cərrahi müdaxilə də tələb edə bilər. Yanığının üçüncü dərəcəsi zamanı ağır çapıqların və uzunmüddətli ağırlaşmaların olması da mümkündür.
Dördüncü dərəcəli yanıqlar
Dördüncü dərəcəli uşaq yanığı dəri və altdakı toxumalara yayılır, potensial olaraq əzələlərə, tendonlara və sümüklərə təsir göstərir. Bu tip yanıq ən ağır yanıq növüdür və təcili tibbi yardım tələb edir.
Uşaqlarda yanığın dərəcəsi ilə yanaşı, təsirlənmiş bədən səthinin ümumi sahəsi (TBSA) da şiddətin müəyyən edilməsində həlledici amildir. Uşaqlarda yanıq zamanı müxtəlif bədən bölgələrindən təsirlənən TBSA faizini qiymətləndirmək üçün həkim tərəfindən adətən "Doqquzlar Qaydası" istifadə olunur.
Uşaqlar zərif dəriyə malik olduqları üçün tez-tez infeksiyalar və çapıqlar kimi yanıqlardan yaranan ağırlaşmalar üçün daha çox risk altındadırlar. Kiçik birinci dərəcəli yanıqdan başqa digər hər hansı yanıq dərəcəsi üçün təcili tibbi yardım vacibdir. Eyni zamanda ağır yanıq uzunmüddətli təsirlərini minimuma endirmək və optimal sağalmanı təmin etmək üçün xüsusi uşaq yanıqlarına qulluq üsullarından da istifadə edilməlidir.
Uşaq yanığı uşaqda hansı infeksiyalara səbəb olur?
Bakterial infeksiyalar:
- Selülit. Bu, uşaq yanığı zamanı yanmış ərazidə baş verə bilən bakterial dəri infeksiyasıdır. Yanıq yerinin ətrafında qızartı, şişkinlik, istilik və ağrı ilə xarakterizə olunur və antibiotiklərlə müalicə tələb edir.
- İmpetiqo. Çox vaxt sarımtıl qabıqlı qırmızı yaraların əmələ gəlməsinə səbəb olan yüksək yoluxucu bakterial infeksiya. İmpetiqo yanıq blisterlərində və ətrafında inkişaf edə bilər.
Göbələk infeksiyaları:
- Kandidoz. Maya infeksiyası kimi tanınan Kandida isti və nəmli mühitlərdə böyüyə bildiyi üçün yanığın yaratdığı isti və nəmli mühit kandidoza səbəb olur və yanmış sahələri infeksiyaya həssas edir. Uşaqlarda yanığın səbəb olduğu kandidoz qızartı, qaşınma və səpgilərə səbəb ola bilər.
Viral infeksiyalar:
- Herpes simplex virus (HSV). Yanıq olan bölgə ağıza yaxındırsa, HSV (soyuq yaralar) yanmış dəridə zəifləmiş immunitet reaksiyası səbəbindən inkişaf edə və ya yenidən aktivləşə bilər.
- Varicella-Zoster virusu (VZV). Suçiçəyi kimi də tanınan VZV infeksiyası yanmış bölgələrdə inkişaf edə bilər və potensial olaraq ağırlaşmalara səbəb ola bilər.
- Yanıq yarası infeksiyaları:
- Sepsis. Bakteriyalar yanıq yarasından qana daxil olduqda baş verə biləcək ağır və həyati təhlükəsi olan infeksiya.
- Nekrotizan Fasiit. Ət yeyən bakteriyalar olaraq da bilinən bu, yanıq yaralarında baş verə bilən, ətrafdakı toxumaları sürətlə zədələyən nadir, lakin ciddi bakterial infeksiyadır.
Uşaq yanığına tibbi yardım necə edilməlidir?
Fəsadların qarşısını almaq, sağalmanı təşviq etmək və yara izlərini minimuma endirmək üçün yanığa düzgün tibbi yardım göstərmək vacibdir. Uşaq yanıqları üçün tibbi yardım göstərərkən aşağıdakı addımlar atılmalıdır:
- Şiddəti qiymətləndirin. Uşaq yanğının dərəcəsini və şiddətini təyin edin. Kiçik bir yanıqdırsa (birinci dərəcəli və ya kiçik ikinci dərəcəli yanıq), çox vaxt evdə müalicə edilə bilər. Daha ağır uşaqlarda yanıq zamanı həkimə müraciət mütləqdir.
- Təhlükəsizliyi təmin edin. Uşaq isti su, soba və bu kimi səbəblərdən yanıbda həmin mühitdən uzaqlaşdırın və təhlükəsiz yerdə olduğundan əmin olun.
- Yanmağı sərinləyin. Körpələrdə yanıq zamanı dərhal yanmış ərazini təxminən 10-20 dəqiqə sərin (soyuq deyil) axan su ilə sərinlədin. Bu, dəridə ağrı və istiliyi azaltmağa kömək edir. Lakin sərinləmədə buz və ya çox soyuq sudan istifadə etməyin, çünki bunlar uşaqlarda yanıq olan əraziyə daha çox zərər verə bilər.
- Məhdudlaşdıran elementləri çıxarın. Əgər uşaq yanıqları olan hissədə geyim, yaxud da hər hansısa əşya varsa, daha çox zədələnməmək üçün onları yumşaq bir şəkildə çıxarın.
- Blisterləri açmayın. Uşaqlarda yanıqlarda blisterlər əmələ gələrsə, onları partlamayın. Onlar infeksiyaya qarşı təbii maneə yaratdığı üçün toxunmaq olmaz.
- Təmiz, quru sarğı tətbiq edin. Kiçik uşaqlarda yanıq zamanı yanıq soyuduqdan sonra infeksiyadan qorunmaq üçün onu təmiz, yapışmayan sarğı və ya steril cuna ilə örtün. Həkimin göstərişlərinə uyğun olaraq sarğı mütəmadi olaraq dəyişdirin.
- Resepsiz ağrı kəsici istifadəsi. Ağrıları aradan qaldırmaq üçün həkimin göstərişi ilə uşağın yaşına uyğun reseptsiz ağrıkəsicilər verə bilərsiniz.
- Tibbi yardım axtarın. Uşaqlarda yanıq şiddətlidirsə (böyük ikinci dərəcəli, üçüncü dərəcə və ya dördüncü dərəcə), dərhal həkimə müraciət edin.
- Evdə müalicədən çəkinin. Yanığa yağ, diş pastası və ya yapışan sarğı kimi ev vasitələrini istifadə etməkdən çəkinin. Bu vasitələr zədəni pisləşdirə və ya infeksiya riskini artıra bilər.
- İnfeksiyanın qarşısının alınması. Yanığın yerini təmiz və quru saxlayın. Həkim tərəfindən təyin edilmiş hər hansı bir antibiotik kremi və ya məlhəmi vaxtı vaxtında yanığa tətbiq edin.
- İnfeksiya əlamətlərinə diqqət yetirin. Yanıq olan ərazidə artan qızartı, şişkinlik, istilik, irin və ya pisləşən ağrı kimi infeksiya əlamətlərinə diqqət yetirin. Bu simptomlardan hər hansı biri baş verərsə, həkimə müraciət edin.
- Göstərişlərə əməl edin. Yara baxımı, sarğı dəyişiklikləri və təqib görüşləri ilə bağlı həkim tərəfindən verilən hər hansı göstərişlərə əməl edin. Ciddi yanıqlar və ya geniş ərazini əhatə edən və ya həssas nahiyələri (üz, əllər, ayaqlar, genital bölgə) əhatə edən uşaq yanığı zamanı təcili tibbi yardım axtarmaq çox vacibdir. Çünki yanıq xəsarətləri mürəkkəb ola bilər və bu zaman həkim yanığı düzgün qiymətləndirməklə müvafiq müalicə planını təyin edib, tez sağalmaya təkan verə bilər.
Digər məqalələrimizə nəzər yetirin:
Alzheimer Xəstəliyinin Riskləri: Alzheimer Genetik Keçirmi?
Uşaqlarda Autizm: Autizmin Simptomlarını Erkən Təyin Edin
Uşaq Yanığı Haqqında Tez-tez Verilən Suallar (FAQ)
Uşaqlarda yanıq zamanı nə etməli və evdə ilkin yardım necə göstərilməlidir?
Uşaqlarda yanıq zamanı nə etməli sualına cavab olaraq ilk addım yanmış hissəni dərhal sərin (amma buz kimi olmayan) su altında 10-15 dəqiqə saxlamaqdır. Ev şəraitində yaniq ucun ne etmeli sualını verən valideynlər bilməlidir ki, diş pastası, yağ və ya sabun kimi maddələrdən istifadə etmək olmaz. Bunun əvəzində yanıq zamanı ilk tibbi yardım kimi steril cuna ilə həmin hissəni örtmək, uşağı sakitləşdirmək və həkimə müraciət etmək vacibdir.
Qaynar su yanığı zamanı uşağa necə kömək etmək lazımdır?
Qaynar su yanığı uşaqlarda ən çox rast gəlinən yanıq növüdür. Bu halda ilk növbədə paltar islanıbsa, onu ehtiyatla çıxarmaq və dərhal sərin su ilə yumaq lazımdır. Əgər yanıq dərindirsə, yanıq zamanı nə etməli sualına cavab olaraq həkim çağırmaq mütləqdir. Evdə yaniq ucun evde ne etmeli kimi üsullar yalnız səthi yanıqlarda tətbiq oluna bilər, lakin ciddi hallarda tibbi yardım vacibdir.
Yanığın tez sağalması üçün nələr etmək lazımdır?
Yanigin tez sagalmasi üçün yanıq nahiyəsi təmiz və quru saxlanmalıdır. Uşaq dərisi həssas olduğu üçün həkim təyin etmədən krem və ya məlhəm istifadə edilməməlidir. Eyni zamanda, vitaminlərlə zəngin qidalanma və kifayət qədər su içilməsi də yanigin tez sagalmasi prosesini dəstəkləyir. Əgər yanıq dərin və ağrılıdırsa, mütləq dermatoloqla məsləhətləşmək lazımdır.
Uşaq yanığı üçün hansı maz və krem daha uyğundur?
Uşaq dərisi üçün xüsusi hazırlanmış yanıq mazı və yanıq kremi istifadə oluna bilər. Bu məhsullar infeksiyanın qarşısını almağa və yanigin tez sagalmasi prosesini sürətləndirməyə kömək edir. Lakin valideynlər bilməlidir ki, hər yanıq kremi uşaqlar üçün uyğun olmaya bilər – ona görə də aptekdən alınan hər hansı yanıq mazı həkimin təsdiqindən sonra istifadə edilməlidir.
Uşaqlarda yanıq zamanı nə etməli və hansı vasitələrdən istifadə etmək olmaz?
Usaqlarda yaniq zamani ne etmeli sualının cavabı çox sadədir: panikaya düşməmək, yanıq nahiyəsini sərinləşdirmək və həkimə müraciət etmək. Lakin yaniga ne etmek olar və yaniga ne vurmaq olar kimi sualların cavabı olaraq qeyd edilməlidir ki, xalq üsulu ilə istifadə edilən diş pastası, yağ, un və ya sirkə kimi maddələr yanıq zamanı nə etməli bələdçisinə uyğun deyil və yanığı daha da pisləşdirə bilər.
Yanıq izini necə aparmaq olar və izlərin qarşısı necə alınır?
Yaniq izini nece aparmaq olar sualına ən doğru cavab həkim tərəfindən təyin edilən kremlər və lazer terapiyalarıdır. Ev üsulları ilə yanıq izlərini tamamilə aradan qaldırmaq mümkün olmasa da, yanıq kremi və nəmləndiricilərdən mütəmadi istifadə dərinin bərpasını sürətləndirə bilər. Əgər yaniq izini nece aparmaq olar mövzusunda ciddi narahatlıq varsa, dermatoloq və ya plastik cərrahla məsləhətləşmək faydalı olar.
Yanığı evdə necə sağaltmaq olar və hansı mərhələlərdə həkimə müraciət vacibdir?
Kiçik səthi yanıqlarda yanigi nece sagaltmaq ola sualına cavab olaraq evdə təmiz, steril sarğı, yanıq mazı və həkimin tövsiyə etdiyi məlhəmlərdən istifadə oluna bilər. Amma əgər yaniq ucun evde ne etmeli üsulları nəticə vermirsə və yanıq dərinləşirsə, dərhal həkimə müraciət edilməlidir. Yaniq ucun ne etmeli sualına cavab olaraq əsas məqsəd infeksiyanın qarşısını almaq və dərinin bərpasını təmin etməkdir.
Yanıq zamanı nə etməli və nə zaman xəstəxanaya getmək lazımdır?
Əgər uşağın dərisində qabarcıqlar, ağ ləkələr və ya ağrı müşahidə olunursa, yaniq zamani ne etmeli sualına cavab olaraq dərhal xəstəxanaya getmək lazımdır. Xüsusilə yanıq zamanı ilk tibbi yardım gecikərsə, infeksiya və çapıq riski artır. Bu səbəbdən yaniga ne etmek olar və yaniga ne vurmaq olar kimi ev üsullarına deyil, peşəkar tibbi yardıma etibar etmək ən doğrusudur.
