Uşaqlarda autizm nə vaxt və hansı simptomlarla özünü biruzə verir?

Autizm spektrinin pozulması, insanın başqaları ilə necə qavramasına və əlaqəsinə təsir edən, sosial qarşılıqlı əlaqə və ünsiyyətdə problemlər yaradan beyin inkişafı ilə bağlı bir vəziyyətdir. 

Autizm spektrinin pozulması erkən uşaqlıqda başlayır və gələcəkdə cəmiyyətdə geniş narahatlıqlarla qarşılaşmasına səbəb olur. 

Hamiləlik yoxlanışında uşağın autizmli olacağını bilmək mümkündürmü?

Xeyr, standart hamiləlik testi və ya prenatal skrininq vasitəsilə uşağın autizmli olub olmadığını müəyyən etmək mümkün deyil. Autizm spektri pozğunluğu (ASD) ilk növbədə uşağın davranışı və inkişaf mərhələləri əsasında adətən doğuşdan sonra diaqnoz qoyulan mürəkkəb neyroinkişaf vəziyyətidir.

Bu səbəbdən də doğumdan sonra uşaqda autizm riskindən vaxtında xəbərdar olmaq üçün pediatr nəzarəti mütləqdir.

Uşaqlarda autizmin yaranma səbəbləri 

Autizm spektri pozğunluğunun (ASD) dəqiq səbəbləri bilinməsə də, uşaqlarda bu xəstəliyə genetik və ətraf mühit faktorlarının təsiri tədqiqatlarla öz təsdiqini tapıb. 

Uşaqlarda autizmin inkişafına təsir edən bəzi əsas amillər aşağıdakılardır:

Genetik faktorlar

• İrsi component. Autizmin güclü genetik komponenti var. Tədqiqatlar göstərdi ki, əgər eyni yumurta əkizlərindən birində autizm varsa, digər sağlam eyni yumurta əkizlər və ya bacı-qardaşlarla müqayisədə onların autizm xəstəliyinə tutulma ehtimalı daha yüksəkdir.
  
  
• Çoxlu genlər. Autizm poligenik xəstəlik olduğundan bir çox gendə autizm riski ola bilər.
  
  
• De Novo mutasiyaları. Autizmli bəzi uşaqlarda valideynlərində rast gəlinməyən spontan genetik mutasiyalar olur. Bu de novo mutasiyalar normal beyin inkişafını poza və bu xəstəlik riskini artıra bilər.

Ətraf mühit faktorları

Prenatal faktorlar:

Bəzi prenatal amillər autizm riskinin artması ilə əlaqələndirilmişdir, məsələn, hamiləlik zamanı ananın müəyyən dərmanlara, infeksiyalara və ya toksinlərə məruz qalması bura daxil ola bilər.

• Yuxarı ana yaşı. Yaşlı valideynlər, xüsusən də yaşlı atalar, autizmli uşaq sahibi olma riskinin bir qədər yüksək olması ilə əlaqələndirilmişdir. Bu əlaqə valideynlər yaşlandıqca spermada genetik mutasiyaların olma ehtimalının artması ilə bağlı amildir.
  
  
• Doğum zamanı yaranan ağırlaşmalar. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, doğuş zamanı oksigen çatışmazlığı kimi müəyyən doğum fəsadları və ya hadisələri autizm riskinin bir qədər yüksək olması ilə əlaqələndirilə bilər.

Nevroloji və beyin inkişafı faktorları:

• Anormal beyin inkişafı. Autizmli fərdlərdə beynin inkişafında və fəaliyyətində anormallıqlar müşahidə edilmişdir. Bunlar dölün erkən inkişafı zamanı baş verə və beyindəki sinir əlaqələri və strukturlarına təsir göstərə bilər.
  
  
• Nörotransmitterlərdə balanssızlıq. Autizmli fərdlərdə müəyyən nörotransmitterlərdə (beyindəki kimyəvi xəbərçilər) balanssızlıqlar ola bilər ki, bu da beyin hüceyrələri arasında ünsiyyətə təsir edə bilər. Qeyd etmək vacibdir ki, autizm olduqca mürəkkəb və heterojen bir vəziyyətdir. Bir uşaqda autizmin inkişafına təkan ola biləcək şey digərinə aid olmaya bilər. Bundan əlavə, bütün hallara aid edilə bilən autizmin yeganə səbəbi yoxdur. 

Uşaqlarda autizm simptomları nə vaxt özünü biruzə verir?

Autizm spektri pozğunluğunun simptomları adətən erkən uşaqlıqda, çox vaxt uşağın həyatının ilk iki-üç ilində nəzərə çarpır. Bununla belə, simptomların göründüyü yaş bir uşaqdan digərinə vəziyyətdən aslı olaraq çox fərqli ola bilər. Bəzi uşaqlar ilk doğum günlərində autizm əlamətlərini göstərə bilərsələr də, digərləri tipik olaraq inkişaf edə və sonra simptomlar göstərə bilər. 

Uşaqlarda autizm əlamətlərinin göründüyü vaxtı bu formada sıralaya bilərik:

• Körpəlikdə ilkin əlamətlər (0-12 ay). Bəzi hallarda valideynlər uşağın həyatının ilk ilində autizmin erkən əlamətlərini görə bilərlər. Bu əlamətlərə sosial qarşılıqlı əlaqəyə marağın olmaması, məhdud və ya yox boş danışıq və ya jestlər və tək oyuna üstünlük verilməsi, habelə uşağın gözünün az hərəkətdə olması, yaxud da heç hərəkət etməmisi və s. əlamətlər daxildir.
  
  
• Uşaqlıq dövrü (1-3 yaş). Uşaqlarda bu hal adətən 1-3 yaş arası illərində daha nəzərə çarpan simptomlar göstərməyə başlayır. Bu əlamətlərə nitqin və ya dilin inkişafının gecikməsi, uşağın adı ilə çağırıldıqda reaksiya olmaması, məhdud göz təması və yaşa uyğun sosial qarşılıqlı əlaqə və oyunda çətinliklər və s. daxildir.
  
  
• Məktəbəqədər yaş (3-5 yaş). Uşaq məktəbəqədər yaşa çatdıqda, autizm əlamətləri adətən daha aydın görünür. utizmin 3-5 yaş aralığındakı ümumi əlamətlərinə sosial ünsiyyətdə çətinlik, təkrarlanan davranışlar və ya hərəkətlər (məsələn, əl çırpmaq), eynilik və ya rutinlərə üstünlük vermək və xüsusi maraqlara və ya obyektlərə intensiv diqqət daxildir.

Valideynlər uşaqda autizm əlaməti olan hər hansısa əlamətdən şübhələnərsə, mümkün qədər tez vaxtda həkimə müraciət etmələri və diaqnoz qoymaları tövsiyə olunur. Erkən müdaxilə xidmətləri və müalicələri autizmli uşaqların xüsusi ehtiyaclarını qarşılamağa və onların inkişaf nəticələrini yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər. 

Uşaqlarda bu hala adətən erkən uşaqlıq dövründə diaqnoz qoyulsa da, uşaqlar öz potensiallarını və həyat keyfiyyətini maksimum dərəcədə artırmaq üçün həyatları boyu dəstək və müdaxilələr almağa davam edə bilərlər.

Uşaqlarda autizmin müalicəsi

Bu xəstəliyin müalicəsi adətən fərdi uşağın ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmış terapiya və müdaxilələrin birləşməsini əhatə edir. Autizm bir spektr pozuntusu olduğundan, şiddət və spesifik çətinliklər uşaqlar arasında çox fərqli ola bilər. Müalicənin məqsədi uşağın inkişaf potensialını maksimum dərəcədə artırmaq, həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və gündəlik həyat üçün vacib bacarıqları inkişaf etdirməyə kömək etməkdir. 

Uşaqlarda autizmin müalicəsinə bəzi ümumi yanaşmalar bunlardır:

Erkən müdaxilə

• Erkən Başlanğıc Denver Modeli (ESDM). ESDM, autizmli uşaqlara sosial, ünsiyyət və idrak bacarıqlarını inkişaf etdirməyə kömək etmək üçün oyun əsaslı və inkişaf yanaşmalarını birləşdirən, sübuta əsaslanan erkən müdaxilə proqramıdır.
  
  
• Tətbiqi Davranış Analizi (ABA). ABA müsbət davranışları gücləndirməyə və problemli davranışları azaltmağa yönəlmiş strukturlaşdırılmış və məlumatlara əsaslanan terapiyadır. Autizm zamanı ABA-dan adətən ünsiyyət, sosial və gündəlik həyat bacarıqlarını öyrətmək üçün istifadə olunur.
  
  
• Nitq terapiyası. Danışıq terapevtləri autizmli uşaqlarla ünsiyyət bacarıqlarını, o cümlədən nitq və dil inkişafı, şifahi olmayan ünsiyyəti başa düşmək və zəruri hallarda alternativ ünsiyyət üsullarından istifadə etmək üçün işləyirlər (məsələn, gücləndirici və alternativ ünsiyyət vasitələri).
  
  
• Peşə müalicəsi. Uşaqlarda bu hal olarkən peşə terapevtləri onların motor bacarıqlarını, sensor emal bacarıqlarını və gündəlik tapşırıqları müstəqil şəkildə yerinə yetirmək bacarığını inkişaf etdirməyə kömək edir.

Davranış və sosial bacarıqlar təlimi

• Sosial bacarıqlar təlimi. Uşaqlarda bu hal olduqda sosial bacarıq qrupları və ya fərdi terapiya seansları onlara göz təması qurmaq, növbə çəkmək və söhbətlərə başlamaq kimi uyğun sosial davranışları öyrənməyə və tətbiq etməyə kömək edə bilər.
  
  
• Davranış terapiyası. Davranışın dəyişdirilməsi üsulları çətin davranışları həll etmək və müsbət davranışları təşviq etmək üçün istifadə olunur. Müsbət gücləndirmə və strukturlaşdırılmış rutinlər davranış terapiyasının əsas komponentləridir.

Təhsil dəstəyi

• Fərdiləşdirilmiş Təhsil Planı (IEP). Uşaqlarda bu hal olduqda onlar məktəbdə öyrənmə ehtiyaclarını dəstəkləmək üçün xüsusi təhsil məqsədləri və yerləşdirmə şərtlərini əks etdirən İEP-dən faydalana bilərlər.
  
  
• Xüsusi təhsil xidmətləri. Autizmi olan bəzi uşaqlar müvafiq səviyyədə dəstək almaq üçün autizm üçün xüsusi sinif otaqları və ya məktəblər kimi xüsusi təhsil xidmətlərindən yararlana bilərlər.

Dərmanlar

Bəzi autizmli uşaqların narahatlıq, hiperaktivlik və ya aqressiya kimi yaşaya biləcəyi xüsusi simptomları və ya birlikdə baş verən şərtləri aradan qaldırmaq üçün dərmanlar təyin edilə bilər. Uşaqlarda yaranan autizmi idarə edəcək dərmanlar mütləq həkim tərəfindən təyin olunmalıdır.

Valideyn təlimi və dəstəyi

Autizmli uşaqların müalicəsində çox vaxt valideynlər mərkəzi rol oynayırlar. Valideynlərin təlim proqramları uşaqlarının inkişafını necə dəstəkləmək, çətin davranışları idarə etmək və strukturlaşdırılmış və dəstəkləyici ev mühiti yaratmaqla bağlı təlimat verə bilər. Bu təlimlər sayəsində valideynlər uşaqlarında autizmin idarəsini həm öyrənirlər, həm də psixoloji olaraq vəziyyəti qəbul etməyi bacarırlar.

Alternativ və tamamlayıcı müalicələr

Autizm ömürlük bir vəziyyətdir və autizmli uşaqların yeniyetməlik və yetkinlik dövründə dəstək və müalicələrdən faydalanmağa davam etmələri lazımdır. Yeniyetmə və gənc yetkinlik illəri üçün keçid planlaması autizmli şəxslərə ali təhsil, məşğulluq və müstəqil həyatda uğur qazanmağa kömək etmək üçün vacibdir. Bu səbəbdən də müalicənin ilkin vaxtın etibarən həkimlərlə daim əlaqədə olmaq və uşaqlıqdan başlayaraq autizmi nəzarətdə saxlamaq faydalıdır.

Yadda saxlamaq vacibdir ki, autizmli hər bir uşaq unikaldır və müalicə planı onların gücünə uyğunlaşdırılmalıdır. Erkən diaqnoz və müdaxilə autizmli uşaqlar üçün müalicənin faydalarını artırmaq üçün açardır. Ona görə də valideynlər uşaqları üçün fərdi müalicə planı hazırlamaq və həyata keçirmək üçün terapevt və pedaqoqların müayinəsində olmalı, onların təlimatlarına uymalıdır.