Şəkərli Diabet Nədir? Şəkərli Diabet Olduğumu Necə Bilərəm?
Dövrümüzün xəstəlikləri arasında ön sıralarda olan şəkərli diabet bir çox ölümcül xəstəliklərin əmələ gəlməsində aparıcı rol oynayan və bütün dünyada çox yayılmış bir xəstəlik növüdür. Xəstəliyin tam adı olan "Diabetes Mellitus" olub yunan dilində "şəkərli idrar" mənasını verir.Bu xəstəliyə tutulmayan şəxsin qanında şəkərin səviyyəsi aclıq zamanı 60-100 mq/dl-dən, toxluq zamanı isə (yeməyə başladıqdan iki saat sonra) 140 mq/dl-dən çox olmur. Əgər aclıq və ya toxluq zamanı ölçülən qan şəkərinin səviyyəsi bu dəyərlərdən yuxarıdırsa, bu, diabetin olduğunu göstərir.
Xəstəliyin müxtəlif növləri vardır. Adətən 35-40 yaşdan yuxarı şəxslərdə rast gəlinən xəstəliyin ən çox müşahidə olunan növü şəkərli diabet tip 2dir. İnsulin resistenti olaraq da şəkərli diabet tip 2 mədəaltı vəzidə insulin istehsalı kifayət qədər olsa da, hüceyrələrdə insulin hormonunu təyin edən reseptorlar işləmədiyi üçün bu hormona qarşı həssaslıq yaranır. Bu zaman qan şəkəri insulinlə toxumalara daşına bilmir və qanda qlükoza səviyyəsi normadan yuxarı qalxır. Bu vəziyyət ağız quruluğu, arıqlamaq, çox su içmək və çox yemək kimi əlamətlərlə özünü göstərir. Bir çox mühüm xəstəliklərin əsas səbəbi olan şəkərli diabet tip 2-nin müalicə prinsiplərinə tam riayət edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Uzun müddət yüksək olaraq qalan qan şəkəri bütün bədənə, xüsusilə ürək-damar sistemi, böyrəklər və gözlərə qalıcı ziyan vurduğundan bu xəstəliyin diaqnozu qoyulan şəxslər dərhal həkim tərəfindən müayinə edilməli, eyni zamanda da dietoloq tərəfindən uyğun görülmüş qidalanma proqramına tam əməl etməlidirlər.
Yediyimiz qidaların çoxu, xüsusilə tərkibində karbohidratlar olan qidalar enerji olaraq istifadə edilmək üçün bədəndə qlükozaya çevrilir. Mədənin arxa səthində yerləşən bir orqan olan mədəaltı vəzi əzələlərimizin və digər toxumalarımızın qandan qlükozanı götürüb enerji olaraq istifadə etməsinə imkan verən "insulin" adlı bir hormon istehsal edir. Qida ilə qana keçən qlükoza insulin hormonu vasitəsilə hüceyrələrə daxil olur. Hüceyrələr qlükozadan yanacaq kimi istifadə edirlər. Əgər qlükoza miqdarı orqanizmin yanacaq ehtiyacından çox olarsa, qaraciyərdə (şəkər anbarı = glikogen) və yağ toxumasında yığılır.
Diabet xəstəliyi nədir?
Xalq arasında "şəkərli diabet" olaraq adlandırılan "Diabetes Mellitus" ümumiyyətlə qanda qlükoza (şəkər) səviyyəsinin normadan yuxarı qalxması və normalda tərkibində şəkər olmaması lazım olan idrarda şəkərin çıxmasıdır. Müxtəlif növləri olan şəkərli diabet ölkəmizdə və dünyada ən çox yayılmış xəstəliklər sırasındadır. Beynəlxalq Diabet Federasiyasının təqdim etdiyi statistik məlumatlara görə hər 11 sayda yaşlı adamdan birində bu xəstəlik var və hər 6 saniyədə bir nəfər xəstəliyin yaratdığı problemlər səbəbindən dünyasını dəyişir.Qlükoza daha çox karbohidratlar, zülallar, yağlı qidalar, meyvələr, tərəvəzlər, bal və mürəbbələr, paxlalılar, şəkər və şəkər məhsullarından alınır. Bəzi hallarda, bədən kifayət qədər (və ya hər hansı) insulin istehsal edə bilməz və ya istehsal olunan insulindən effektiv şəkildə istifadə edə bilməz. Bu zaman orqanizmə qəbul edilən qlükoza qanla qarışır və hüceyrələrə daşına bilmir. Zamanla bədəndə qlükoza səviyyəsinin artması bəzi xəstəliklərə də səbəb ola bilər. Bu xəstəlik xroniki bir xəstəlikdir, lakin xəstəliyin qalıcı bir müalicəsi olmasa da, balanslaşdırılmış qidalanma, sağlam həyat və müntəzəm idman kimi lazımi tədbirləri mütəmadi olaraq alaraq xəstələrin normal həyatlarını davam etdirmələri mümkündür.
Diabetin hansı əlamətləri var?
Bu xəstəlik xəstələrdə üç əsas əlamətlə özünü göstərir. Bunlar:- Normaldan çox yemək və doyumsuzluq hissi;
- Tez-tez idrara getmə;
- Ağızda quruluq və şirinlik hissi və buna uyğun olaraq həddindən artıq su içmək istəyi kimi sıralana bilər.
- Zəiflik və yorğunluq hissi
- Sürətli və istəmədən kilo itkisi
- Bulanıq görmə
- Ayaqlarda uyuşma və gizilti formasında narahatlıq
- Yaraların normaldan daha yavaş sağalması
- Dərinin quruluğu və qaşınması
- Ağızda asetona bənzər qoxu
- Təkrarlanan infeksiyalar
Şəkərli diabetin səbəbləri nələrdir?
Sözügedən xəstəliyin səbəbləri ilə bağlı bir çox araşdırmalar nəticəsində belə qənaətə gəlinib ki, bu problemdə genetik və ətraf mühitin təsirləri birlikdə rol oynayır. Bu problemli xəstəliyin əsasən aşağıdakı növləri var:- şəkərli diabet tip 1 (insulindən asılı)
- şəkərli diabet tip 2 (insulindən asılı olmayan)
- Gestation diabet (hamiləlikdə müşahidə olunan)
- Spesifik səbəblərdən yaranan şəkərli diabet
- Yetkinlik yaşında başlayan diabet (MODY)
Bu xəstəliyi daşıyan xəstələrin əksəriyyəti 1-ci və 2-ci tip şəkərdir.
Xəstəliyə səbəb olan amillər bu növlərdən asılı olaraq dəyişir. 1-ci tip şəkərli diabetin yaranmasında genetik faktorlar böyük rol oynasa da, qan şəkərinin tənzimlənməsində iştirak edən insulin hormonunu istehsal edən mədəaltı vəzi orqanına zərər verən viruslar və orqanizmin müdafiə sistemindəki nasazlıqlar bu xəstəliyin yaranmasına səbəb olan amillər arasındadır. İnsulin hormonlarının çatışmazlığı nəticəsində yaranan şəkərli diabet tip 1 tez-tez uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə baş verdiyi üçün "Yuvenil diabet" də adlandırılır. şəkərli diabet tip 1 riskini daha çox ana, ata və ya qardaş kimi daha yaxın qohumu şəkərli diabet tip 1 olanlar, şəkərli diabet tip 2 olan qohumlar, hamiləlik dövründə hesttasion diabeti olan qadınlar daşıyır.
Bu problem hər kəsdə, hər yerdə, hər yaşda diaqnoz edilə bilər. Ailəsində sözügedən xəstəliyin daşıyıcıları olanlar, artıq çəkili insanlar, 4 kq-dan çox çəkisi olan körpələr dünyaya gətirən qadınlar, stres altında yaşayan insanlarda şəkərli diabet tip 2 inkişaf riski daha yüksəkdir. Bundan əlavə, mədəaltı vəzinin xroniki iltihabı, mədəaltı vəzinin şişləri və əməliyyatları, hipertiroidizm və akromeqaliya kimi bəzi hormon xəstəlikləri şəkərli diabet tip 2 yaranmasına səbəb ola bilər.
Bundan əlavə, xəstəliyin daha çox yayılmış növü olan şəkərli diabet tip 2 səbəblərini aşağıdakı kimi sıralamaq olar:
- Kökəlmə (artıq çəki)
- Valideynlərdə şəkərli diabet arxivinin olması
- Yaşı 45 və ondan yuxari olanlar
- Oturaq həyat tərzi
- Stres
- Hamiləlik dövründə gestational diabet və normaldan daha yüksək doğum çəkisi olan bir körpə dünyaya gətirmək
Diabet xəstəliyinin diaqnozu necə qoyulur?
Bu xəstəliyin diaqnozunda istifadə edilən ən əsas iki test acqarına qan şəkərinin ölçülməsi və şəkər yükü testi olaraq da bilinən "Oral Qlükoza Tolerantlıq Testi"dir (OGTT). Yeməkdən 2 saat sonra qan şəkərinin ölçülməsi nəticəsində qanda qlükoza səviyyəsinin 200 mq/Dl-dən yuxarı olması sözügedən xəstəliyin, 140-199 mq/Dl arasında olması isə xəstəlikdən əvvəlki vəziyyətin göstəricisidir. Bundan əlavə, təxminən son 3 ayda qan şəkərinin səviyyəsini əks etdirən HbA1C testinin 65%-dən yuxarı olması bu xəstəliyin olduğu diaqnozunu göstərir.Xəstəliyin diaqnozu aşağıdakı formalarda qoyulur:
- Acqarına Qan Şəkər Testi (Acqarına qlükoza testi)
- Ağızdan Qlükoza Tolerantlıq Testi (OGTT)
- Hemoqlobin A1c Testi
Ağızdan Qlükoza Tolerantlıq Testi (OGTT): Bu testdə acqarına qan şəkəri səviyyəsi ölçüldükdən sonra xəstəyə 75 mg tibbi qlükoza verilir və 2 saat ərzində bir saatdan bir qan şəkəri səviyyələri müəyyən aralıqlarla ölçülür. OGTT hamilə qadınlarda, xüsusilə gestational diabetin diaqnozu üçün istifadə olunur.
Hemoqlobin A1c Testi: Hemoqlobin A1c (HbA1c) testi qan şəkərinin orta səviyyəsinə nəzarəti qiymətləndirən bir testdir. Bu test son 2-3 ay ərzində qan şəkərinin səviyyəsini əks etdirərək uzunmüddətli dəyər verir. Sözügedən xəstəliyin diaqnozu üçün adətən 6,5% və ya daha yüksək HbA1c səviyyəsi istifadə olunur.
Həkimlər adətən bu testlərdən birini və ya bir neçəsini istifadə edərək xəstəliyin diaqnozunu qoyurlar. Diaqnoz qoyulduqdan sonra növünü və müalicə planını müəyyən etmək üçün əlavə testlər və qiymətləndirmələr aparıla bilər. Unutmamalıyıq ki, diaqnostika prosesi hər bir şəxs üçün fərqli ola bilər və bu müddətdə həkimin rəhbərliyi və qiymətləndirməsi vacibdir.
Diabet xəstələri necə qidalanmalıdır?
Bu xəstəliyi daşıyanlar tez-tez xüsusi bir pəhrizə riayət edirlər. Sözügedən xəstəliyin pəhrizi və ya qidalanması ən sağlam qidaları orta miqdarda yemək və müntəzəm yemək vaxtlarına riayət etmək deməkdir. Bu xəstəliyə düçar olanlar qida rasionunda təbii olaraq zəngin, yağ və kalorisi az olan sağlam qidalanmaya üstünlük verilməlidir. Əsas qidalar meyvə-tərəvəz və bütün taxıllardır.Əslində, diabetik qidalanma bir çox insan üçün ən yaxşı qidalanma planlarından biri ola bilər. Sözügedən xəstəliyiniz və ya prediabetiniz varsa, həkiminiz çox güman ki, sağlam qidalanma planı hazırlamağınıza kömək etmək üçün bir dietoloqa müraciət etməyi tövsiyə edəcək. Bu pəhriz qan şəkərinizi (qlükoza) idarə etməyə, çəkini idarə etməyə və yüksək qan təzyiqi və yüksək qan yağları kimi ürək xəstəliyi risk faktorlarına nəzarət etməyə kömək edə bilər.
Unutmayaq ki, bu problemdə müntəzəm nəzarət vacibdir. Şəkər bir çox başqa xəstəliklərə səbəb ola biləcəyi üçün müntəzəm sağlamlıq müayinəsi tələb edir. Bu xəstəliyə düçar olan xəstələr üçün təkcə pəhriz deyil, həm də mütəmadi olaraq müayinədən keçmək həyati əhəmiyyət kəsb edir.
Diabet xəstələri üçün pəhriz niyə vacibdir?
Əlavə kalori və yağ tükədildikdə, yəni gündəlik kalori ehtiyacınızdan çox qəbul edildikdə bədəninizdə qan şəkərində arzuolunmaz bir artım meydana gəlir. Qan şəkəri nəzarət altında saxlanılmazsa, yüksək qan şəkəri səviyyəsi (hiperglisemiya) kimi ciddi problemlərə yol aça bilər və belə davam edərsə, sinir, böyrək və ürək zədələnməsi kimi ciddi fəsadlara səbəb ola bilər. Sağlam qida seçimləri edərək və yemək vərdişlərinizi dəyişərək qan şəkəri səviyyənizi təhlükəsiz həddə saxlaya bilərsiniz. Xəstəliyin 2-ci tipini daşıyan bir çox insan üçün çəki atmaq qan şəkərini idarə etməyi asanlaşdırmaqla bərabər bir sıra digər xəstəliklərin də müalicəsinə kömək edə bilər.Şəkər xəstəliyinin inteqrativ üsulla müalicəsi mümkündürmü?
Sözügedən xəstəlik xroniki bir xəstəlikdir və adətən ənənəvi tibb üsulları ilə müalicə olunur. Ancaq bəzi şəxslər bu xəstəlikdən qurtulmaq üçün inteqrativ üsul kimi alternativ müalicə üsullarından da yararlanmaq istəyə bilərlər. Unutmayaq ki, bu üsullar həkim müayinəsi və nəzarəti altında reallaşdırılmalıdır.İnteqrativ müalicə zamanı istifadə edilə bilən bəzi üsullar bunlardır:
- Pəhriz və Qidalanma
- Fiziki fəaliyyət
- Bitki mənşəli əlavələr
- Akupunktur və Akupressura
- Stresi idarəetmə
- Hormon dəstəyi
- Müntəzəm müayinələr və dərmanlar
Pəhriz və Qidalanma
Aşağı qlisemik indeksli pəhriz: Aşağı qlisemik indeksi olan qidaların istehlakı qan şəkərini idarə etməyə kömək edə bilər. Bu, qan şəkərini sürətlə yüksəldən qidalardan uzaq durmağı əhatə edir.Probiyotiklər: Bağırsaq sağlamlığını yaxşılaşdırmaq üçün probiyotik əlavələr istifadə edilə bilər.
