Süd Vəzi Xərçəngi Səbəb olan Risklər: Süd vəzi xərçənginin səbəbləri nələrdir?
Süd vəzi xərçənginə hansı amillər səbəb ola bilər? Qadın olmaq, yaş, genetik meyl, həyat tərzi və daha çox risk faktorları haqqında sual-cavab formatında ətraflı məlumat.
Süd vəzi xərçənginə tutulma ehtimalını artıran amillərə risk faktorları deyilir. Bir çox risk faktorları müəyyən edilmişdir. Onlardan bəziləri dəyişdirilə bilməz (yaş, genetik irs, ailə tarixi kimi), bəziləri isə həyat tərzi ilə bağlı olub insan tərəfindən nəzarət edilə bilər (qidalanma, zərərli vərdişlər və s.). Aşağıda süd vəzi xərçəngi üçün əsas risk faktorları sadalanmışdır:
Qadın olmaq Süd Vəzi xərçənginə səbəb olurmu?
Süd vəzi xərçəngi ən çox qadınlarda görülür. Qadınlarda bu xəstəliyin yaranma ehtimalı kişilərlə müqayisədə xeyli yüksəkdir. Məsələn, statistikaya görə qadınlar süd vəzi xərçənginə kişilərdən təxminən 100 dəfə daha çox tutulur. Bu fərq qadın orqanizmində estrogen və progesteron hormonlarının daha çox olması və süd vəzi toxumasının həcminin böyük olması ilə əlaqələndirilir. (Qeyd: Kişilərdə də süd vəzi xərçəngi yarana bilər, lakin çox nadir hallarda – risk faktorları bölməsində qadın cinsi önəmli faktordur.)
Yaş artdıqca Süd Vəzi Xərçəngi riski artırırmı?
Yaş artdıqca süd vəzi xərçənginə tutulma riski yüksəlir. Xüsusilə 50 yaşdan sonra risk əhəmiyyətli dərəcədə artır. Süd vəzi xərçəngi diaqnozu qoyulan qadınların böyük əksəriyyəti menopoz dövründəki, yəni 50-60 yaşdan yuxarı qadınlardır. Məsələn, ABŞ Milli Səhiyyə Statistikalarına əsasən süd vəzi xərçəngi hallarının ən çox görüldüyü yaş qrupu 55-64 arası qadınlardır. Gənc yaşlarda (məsələn, 20-30 yaşlarda) süd vəzi xərçəngi nisbətən nadir olsa da, tam istisna deyil – bəzən daha gənc qadınlarda da bu xəstəlik ortaya çıxa bilər.
Ailədə Süd Vəzi Xərçənginin olması Süd Vəzi Xərçəngi riskini artırır?
Yaxın qohumlarında (ana, bacı, nənə kimi) süd vəzi xərçəngi keçmişi olan qadınlarda risk bir qədər yüksəkdir. Xüsusilə birinci dərəcəli qohumu gənc yaşda (məsələn, menopozdan əvvəl) süd vəzi xərçənginə tutulmuş qadın risk altında sayılır. Birdən çox birinci dərəcəli qohum (məsələn, həm ana, həm bacı) bu xəstəliyə tutulubsa, risk daha da yüksələ bilər. Bununla belə, ən önəmli məqam: süd vəzi xərçəngi olan qadınların çoxunun ailəsində bu xəstəlik tarixi yoxdur. Yəni ailədə heç kimdə xərçəng olmaması “sığortalanma” anlamına gəlmir – süd vəzi xərçəngi xəstələrinin təxminən 85%-i sporadik (yeni) hallardır.
Süd Vəzi Xərçəngi genetikdirmi?
Bəzi insanlar valideynlərindən süd vəzi xərçəngi riskini artıran xüsusi gen mutasiyaları irsən alırlar. Ən məlum irsi mutasiyalar BRCA1 və BRCA2 genlərindəki dəyişiklərdir. Bu genlər normalda şişlərin qarşısını alan zülallar kodlaşdırır; mutasiya olduqda isə süd vəzi və yumurtalıq xərçəngi riski kəskin artır. BRCA1/2 mutasiyası daşıyan qadınların həyat boyu süd vəzi xərçənginə tutulma ehtimalı 50-70%-ə qədər ola bilər (normal populyasiyada ~12% olduğu halda). Ümumilikdə, bütün süd vəzi xərçənglərinin təxminən 5-10%-i irsi gen mutasiyaları ilə bağlıdır. BRCA-dan başqa TP53, PTEN, PALB2 kimi digər gen mutasiyaları da risk yarada bilər. Qeyd: Genetik mutasiya daşıyan hər kəsdə mütləq xərçəng inkişaf edəcək deyə bir şey yoxdur, sadəcə risk çox yüksək olur və xüsusi izlənmə/müalicə tədbirləri tələb oluna bilər.
Bir döşdə Süd Vəzi Xərçəngi Digər Döşə təsir edirmi?
Əgər bir qadın əvvəllər bir döşündə xərçəng keçiribsə (xüsusən invaziv xərçəng), gələcəkdə digər döşündə yenidən xərçəng yaranma riski artmış olur. Hətta eyni döşdə yeni bir ocağın yaranma ehtimalı da normal populyasiyaya görə yüksəkdir. Buna görə süd vəzi xərçəngi keçirmiş xəstələr sağaldıqdan sonra da mütəmadi olaraq müayinələrdən keçməlidirlər.
Süd vəzisində xoşxassəli şiş xərçəngə səbəbdirmi?
Döş toxumasında bəzi xoşxassəli (qan xərçəngi olmayan) dəyişikliklər gələcəkdə xərçəng riskini artıra bilər. Məsələn, atipik hiperplaziya (süd vəzisi hüceyrələrinin atipik – qeyri-tipik çoxalması) və ya lobulyar karsinoma in situ (LCIS) diaqnozu qoyulubsa, sonradan invaziv süd vəzi xərçəngi olma ehtimalı normadan yüksəkdir. Belə hallar, adətən, təsadüfən döş biopsiyası zamanı ortaya çıxır. Həkiminiz əvvəlki biopsiyada bu cür lezyalar aşkarlandığını qeyd edibsə, sizin risk qrupunda olduğunuzu vurğulayacaq və daha yaxın müşahidə (müntəzəm müayinələr, profilaktik dərmanlar və s.) təklif edə bilər.Erkən yaşda menstruasiya xərçəngə səbəb olur?
Menstruasiya (aybaşının) çox erkən yaşda başlaması (12 yaşdan əvvəl) və klimaksın (menopauzanın) gec yaşda (55-dən sonra) baş verməsi süd vəzi xərçəngi riskini bir qədər yüksəldir. Bunun səbəbi estrogen hormonu təsirinin müddətinin uzanmasıdır – qadının menstrual dövrü nə qədər uzun illəri əhatə edərsə, süd vəzi toxuması bir o qədər çox dəfə estrogenin stimullaşdırıcı təsirinə məruz qalır. Bu da cüzi də olsa riskə təsir edir.
Gec hamilə qalmaq Süd vəzi Xərçənginə səbəb olurmu?
Heç uşaq doğmamış və ya ilk övladını 30 yaşından sonra dünyaya gətirmiş qadınlarda süd vəzi xərçəngi riski az sayda, gənc yaşda (20-lərdə) doğum etmiş qadınlarla müqayisədə bir qədər yüksəkdir. Çoxsaylı hamiləliklər və gənc yaşda ana olmaq süd vəzisi xərçəngi ehtimalını azaldan amillər kimi qeyd olunur. Ümumiyyətlə, qadın hamiləlik müddətində menstruasiya görmədiyi üçün hormonal dövrə ara verir və hər hamiləlik süd vəzi hüceyrələrinin tam diferensiasiyasını təmin edərək müəyyən qoruyucu təsir göstərir. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, doğuşun təsiri mürəkkəbdir – ilk doğuşdan sonrakı ilk illərdə risk azacıq arta bilər, lakin uzun müddətdə ümumən risk azalır.
Hamilə qalmamaq süd vəzi xərçənginə səbəb olurmu?
Ümumən, həyatında heç hamiləlik yaşamamış qadınlarda (sıfır para) süd vəzi xərçəngi ehtimalı müəyyən qədər yüksəlmiş sayılır. Hamiləlik və doğuşun gətirdiyi hormonal dəyişikliklər olmadıqda, menstruasiya dövrləri fasiləsiz davam etdiyi üçün (illik ~12 dövr, həyat boyu yüzlərlə dövr) hormon təsiri müddəti uzanır. Bu faktor da yuxarıda qeyd edildiyi kimi riskə təsir edir.
Uşaq əmizdirməmək süd vəzi xərçənginə gətirib çıxarırmı?
Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, uşağını əmizdirən analarda (xüsusilə uzun müddət, məsələn, toplam ≥1 il əmizdirənlərdə) süd vəzi xərçəngi bir qədər daha az görülür. Əmizdirmə dövründə də qadın menstrual tsikllərindən qismən uzaq qalır və süd ifrazı üçün süd vəzi hüceyrələrinin fəaliyyət mexanizmi dəyişir – bu faktorların cüzi qoruyucu təsiri ola bilər. Əlbəttə ki, əmizdirməyən bütün analarda xərçəng olacaq deyə bir qayda yoxdur, sadəcə statistik olaraq əmizdirmə praktikası geniş olan cəmiyyətlərdə az da olsa risk aşağıdır.
Spirtli içki (Alkoqol) süd vəzi xərçənginə səbəb olurmu?
Spirtli içki istifadəsi süd vəzi xərçəngi riskini əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldən faktorlardandır. Gündəlik içki miqdarı artdıqca risk də artır. Araşdırmalara görə, gündə 1 standart içki qəbul edən qadınlarda risk ~7-10% yüksələ bilər, gündə 2-3 içki alanlarda isə risk ~20%-dən çox artır. Alkoqolun təsiri altında estrogen hormonunun səviyyələri artdığından və hüceyrə DNT-nə zərər verici təsirindən riskin yüksəldiyi düşünülür. Nəticə: Süd vəzi xərçəngindən qorunmaq üçün ümumiyyətlə alkoqoldan imtina etmək tövsiyə olunur və ya ən çoxu gündə 1 standard içki ilə məhdudlaşdırmaq məsləhətdir.
Siqaret Süd vəzi Xərçənginə səbəb olurmu?
Tütün istifadəsi bir çox xərçəng növündə olduğu kimi, süd vəzi xərçəngi riskini də artırır. Xüsusilə gənc yaşlardan siqaret çəkən qadınlarda süd vəzi xərçəngi ehtimalının azacıq yüksəldiyi göstərilmişdir. Siqaretin tərkibindəki kanserogen maddələr qan vasitəsilə döş toxumasına təsir edir və hüceyrə mutasiyalarına yol aça bilər. Bundan əlavə, siqaret çəkmək immun sistemini zəiflədir, orqanizmin xərçəng hüceyrələrini aradan götürmə qabiliyyətini azaldır.
Artıq Çəki Süd Vəzi Xərçənginə səbəb olur?
Xüsusən menopozdan sonra artıq bədən çəkisi süd vəzi xərçəngi üçün nəzərəçarpan risk faktorudur. Menopauzadan sonra qadınlarda yumurtalıqlar fəaliyyətini dayandırır və estrogen hormonu əsasən yağ toxumasında sintez olunur. Bədəndə yağ nə qədər çox olarsa, estrogen səviyyəsi bir o qədər yüksək olur ki, bu da süd vəzi hüceyrələrinin həddən artıq stimulyasına səbəb olub xərçəng riskini yüksəldə bilər. Həmçinin piylənmə insulin hormonunun da səviyyəsini artırır – yüksək insulin səviyyəsi də bəzi xərçəng növləri ilə əlaqələndirilir. Araşdırmalar göstərib ki, yetkinlikdən sonra əhəmiyyətli çəki alan, yaxud artıq çəkili olan qadınlarda menopoz sonrası dövrdə süd vəzi xərçəngi riski daha çoxdur. Qeyd edək ki, piylənmənin təsiri bəzi alt tiplərdə daha çox nəzərə çarpır (məsələn, hormon reseptor-pozitiv xərçənglərdə). Sağlam çəkinin qorunması riskin azaldılması üçün vacib hesab edilir.
Süd Vəzi Xərçənginə səbəb olan digər faktorlar Hansılardır?
• Süd vəzisi toxumasının sıx (göydələn) olması: Döş toxuması fərdlər arasında dəyişir – bəzilərində daha çox yağ toxuması, bəzilərində isə daha çox süd vəzi və fibroz toxuma (yəni "sıx toxuma") olur. Mamoqrafiya müayinəsində sıx döş olan qadınlar həm yüksək riskli qrupda sayılır, həm də onlarda xərçəngi mamoqrafiyada görmək çətinləşir. Sıx döş toxuması dedikdə mamoqrafiyada vəzili-fibroz toxumanın üstün olması nəzərdə tutulur; bu qadınlarda süd vəzi xərçəngi riski həmyaşıdlarına nisbətən 1.5-2 dəfə yüksək ola bilər. Əgər mamoqrafiya hesabətinizdə “döşlər sıxdır” kimi qeyd varsa, həkiminiz əlavə müayinə (məsələn, MRT və ya USM) tövsiyə edə bilər.
• Hormonal terapiya (menopoz əvəzedici müalicə): Menopauzadan sonra tətbiq edilən hormonal əvəzedici terapiya (xüsusilə estrogen + proqesteron birgə qəbulu) süd vəzi xərçəngi riskini artırır. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, 5 il və daha uzun müddət davamlı kombinə hormonal preparat qəbul edən qadınlarda süd vəzi xərçəngi ehtimalı yüksəlir. Tək estrogenlə aparılan terapiyada risk təsiri o qədər nəzərəçarpan deyil, ancaq istənilən halda uzunmüddətli hormonal preparat istifadəsi həkim nəzarətində olmalıdır. Menopoz simptomları üçün hormon terapiyası alan qadınlara ən aşağı effektli doza və ən qısa müddət prinsipi tövsiyə olunur. Hormonal müalicə kəsildikdən bir neçə il sonra riskin yenidən azaldığı müşahidə olunub.
• Kontraseptiv dərmanlar: Ağızdan qəbul edilən kontraseptiv haplar (doğum nəzarət həbləri) az da olsa risk artırıcı faktor kimi qeyd olunur. Uzun illər oral kontraseptiv qəbul etmiş qadınlarda qəbul etməyənlərlə müqayisədə cüzi yüksək süd vəzi xərçəngi riski görülüb və dərmanı buraxdıqdan təxminən 10 il sonra riskin norma səviyyəsinə döndüyü bildirilir. Müasir aşağı dozalığa malik doğum həblərində bu risk minimaldır. Həmçinin uzunmüddətli kontraseptiv iynələr, dərialtı implantlar və hormonlu spiral (IUD) istifadə edənlərdə də mümkün risk artışı araşdırılır, lakin məlumatlar məhduddur.
• Fiziki fəallığın azlığı: Mütəmadi fiziki aktivliyin olmaması (hərəkətsiz həyat tərzi) da risk faktorudur. Daim idman edən, aktiv həyat sürən qadınlarda süd vəzi xərçəngi ehtimalı daha az müşahidə olunur. Əksinə, oturaq iş rejimi olan, az hərəkət edən insanlarda risk bir qədər artır. Fiziki aktivliyin qoruyucu təsiri çəkinin tənzimlənməsi, hormonal mühitin yaxşılaşdırılması və iltihabi proseslərin azalması ilə bağlı ola bilər. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı həftədə minimum 150 dəqiqə orta intensivlikli idman fəaliyyətini tövsiyə edir – bu həm ümumi sağlamlıq, həm də xərçənglərin profilaktikası baxımından faydalıdır.
• Şüa (radiasiya) məruz qalma: Həyatının əvvəlki dönəmlərində (uşaqlıq, yeniyetməlik və ya gənc yaşda) döş qəfəsinə yüksək dozalarda şüa terapiyası almış insanlarda (məsələn, limfoma müalicəsi üçün) sonrakı illərdə süd vəzi xərçəngi inkişaf riski yüksəlir. Risk doza və yaş faktorundan asılıdır – 10-30 yaş arası dövrdə sinə nahiyəsinə radioterapiya olunmuş qadınlara 40 yaşından etibarən müntəzəm skrininq tövsiyə edilir. Qeyd edək ki, diaqnostik məqsədli rentgen və ya mamoqrafiya kimi az dozalı şüalar bu cür risk yaratmır; burada söhbət əsasən müalicə dozalarından gedir.
Yuxarıdakı faktorlar süd vəzi xərçəngi üçün ən əsas məlum risk amilləridir. Bunlardan bəzilərini (yaş, cins, genetik meyl kimi) dəyişdirmək mümkün deyil. Lakin digərləri – məsələn, artıq çəkidən azad olmaq, spirtli içkidən uzaq durmaq, siqareti tərgitmək, aktiv həyat tərzi və s. – insanın öz nəzarətində ola biləcək faktorlarıdır. Risk faktorları haqqında məlumatlı olmaq və onları minimallaşdırmağa çalışmaq süd vəzi xərçənginin qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır.
