Süd Vəzi Müayinəsi Necə Edilir?
Süd vəzi xərçənginin erkən aşkarlanması üçün öz-özünü və peşəkar müayinə yolları. Mammoqrafiya, USM və biopsiya analizi haqqında geniş məlumat.
Özünüz özünüzü müayinə edin
Öz-özünü süd vəzi müayinəsi (öz-özünü döş müayinəsi) – qadının ev şəraitində öz döşlərini mütəmadi olaraq yoxlaması və mümkün kənar dəyişiklikləri izləməsidir. Məqsəd, döş toxumasındakı normadan fərqli hər hansı kütləni, qalınlaşmanı və ya görünüş dəyişikliyini erkən mərhələdə tutmaqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi mütəxəssislər formal aylıq öz-özünü müayinə əvəzinə “döşlərin fərqində olma” konsepsiyasını vurğulayır – yəni hər bir qadın döşlərinin normal halını bilməli və kiçik bir dəyişiklik olduqda belə gecikmədən həkimə məlumat verməlidir .Bir çox həkimlər hələ də qadınlara aylıq öz-özünü müayinə etməyi öyrədir və bunu faydalı hesab edirlər. Xüsusilə menstrual dövrü bitdikdən 3-5 gün sonra – döşlərin ən az həssas və yumşaq olduğu vaxt – müayinəni aparmaq tövsiyə olunur.
Öz-özünü döş müayinəsi ümumiyyətlə, 3 mərhələdə həyata keçirilir:
1. Duş zamanı müayinə: İsti duş altında dəriniz sabunlu ikən barmaqlarınızın ucu ilə hər iki döşünüzü və qoltuqaltı bölgəsini diqqətlə yoxlayın. Üç orta barmağınızın iç tərəfi ilə döşü dairəvi hərəkətlərlə palpasiya edin – kiçik, orta və bir az daha möhkəm təzyiq tətbiq edərək döşün həm səthi, həm dərində yerləşən toxumalarını hiss etməyə çalışın. Döşün mərkəzindən başlayıb kənarlara doğru bütün sahəni yoxladığınızdan əmin olun. Su və sabun dərini hamar etdiyindən hər hansı bir sərtləşməni və ya düyünü hiss etmək asanlaşır. Xüsusilə qoltuqaltı nahiyəni (limfa düyünlərinin olduğu ərazi) yaddan çıxarmayın – sol qoltuqaltını sol əlinizi başınızın arxasına qoyaraq sağ əlinizlə, sağ qoltuqaltını isə əksinə müayinə edin. Əgər hər hansı adətən hiss etmədiyiniz bir bərk düyün, qalınlaşma və ya həssas sahə aşkarlasanız, bunu yadda saxlayın ki, növbəti addımlarda da yoxlayasınız.
2. Güzgü qarşısında baxış: Duşdan sonra güzgü qarşısında dayanaraq döşlərinizi vizual müayinə edin. Əvvəlcə qollarınızı yanlarda sərbəst saxlayaraq sinənizə ön tərəfdən baxın. Döşlərin ölçüsündə, formasında yeni yaranmış bir fərq varmı? Dərinin rəngi normaldırmı? Hər hansı şişkin sahə, dəridə çuxurlaşma, qabarmış damarlar və s. görünürmü? Sonra əllərinizi yuxarı qaldırıb başınızın arxasında birləşdirin və yenə döşlərə baxın – bu pozisiya xırda assimetrləri üzə çıxara bilər. Sonra əllərinizi belinizə qoyub sinə əzələlərinizi gərginləşdirərək (çiyinləri və qolları önə doğru sıxaraq) baxın – bu zaman dəridə incə büzülmələr, çəkilmələr varsa görünəcək. Xüsusilə, bir tərəfdə dərinin içəri çəkilməsi (dimpling) və ya süd vəzi giləsinin asimmetrik olaraq içəri çökməsi kimi əlamətlərə fikir verin. Hər iki döşü yandan da güzgüdə yoxlayın (bir əlinizi qaldırıb, bədəninizi bir az döndərin). Əgər görməklə fərq etdiyiniz bir dəyişiklik varsa (dəri səthində qızartı, şişlik, gilənin forması və s.), bunu qeyd edin.
3. Uzanaraq palpasiya müayinəsi: Daha sonra kürəyi üstə bərk olmayan bir yerə (məsələn, yatağa) uzanın. Sağ döşünüzü müayinə etmək üçün sağ çiyninizin altına balaca yastıq qoyun və sağ qolunuzu başınızın arxasına doğru uzadın. Bu halda döş toxuması sinə divarına yayılacaq və palpasiya üçün düzləşəcək. Sol əlinizin üç orta barmağının ucu ilə sağ döşünüzü sistematik şəkildə müayinə edin. Metod olaraq istənilən ardıcıllığı seçə bilərsiniz – məsələn, döş giləsindən başlayıb saat əqrəbi istiqamətində spiralvari dairələr cızaraq kənara doğru yoxlayın, ya da döşü dördbucaqlı sahələrə ayırıb hər sahəni yuxarıdan aşağı sanki xətkeşlə ölçürmüş kimi müayinə edin. Vacib olan bütün döş ərazisini (həmçinin qoltuqaltına doğru olan hissəni) əhatə etməkdir. Eyni şəkildə, sol döşü müayinə etmək üçün sol çiyniniz altına yastıq yerləşdirib sol qolunuzu arxaya uzadın və sağ əlinizlə palpasiya edin. Palpasiya zamanı barmaqlarınızı döş üzərində sürüşdürərək hər hansı sərt kütlə, qalınlaşmış “kəndirvari” toxuma, və ya həssas nöqtə axtarın. Həm səthə yaxın, həm dərində hiss etməyə çalışın (təzyiqi azaldıb-artıraraq). Son olaraq, hər bir süd vəzi ucunu baş və işarət barmağınızla ehmalca sıxın – ifrazat olub-olmadığını yoxlayın. Əgər hər hansı rəngdə ifrazat gəlirsə (xüsusilə, qanlı və ya şəffaf maye), bunu mütləq həkimə bildirmək lazımdır.
Yuxarıda izah edilən müayinəni ideal olaraq hər ay – mümkün qədər eyni fazada (məsələn, hər ayın eyni günləri, aybaşıdan sonra) – təkrarlamaq tövsiyə olunur. Bu üsulla siz döşlərinizin normal halını daha yaxşı tanıyacaq və kiçik bir dəyişiklik olsa belə, vaxtında fərqinə varacaqsınız. Öz-özünü müayinə süd vəzi xərçəngini tam aşkarlayacağına dair zəmanət vermir, lakin döşlərinizdəki dəyişikliklərə qarşı sizi ayıq edir. Unutmayın ki, bu müayinə skrininq mammoqrafiyasını əvəz etmir – 40 yaşdan sonra mütəmadi olaraq həkiminiz məsləhət gördüyü intervallarla mammoqrafiyadan keçməlisiniz (aşağıda FAQ bölməsində izah edilir). Öz müayinənizin məqsədi isə illik kontrollar arası dövrdə meydana çıxan dəyişiklikləri gecikdirmədən aşkar etməkdir.
Əgər öz-özünüzü yoxlayarkən yeni bir kütlə, əvvəl hiss etmədiyiniz sərt bir düyün, dəridə qalıcı batıqlıq, gilədən axıntı və ya digər şübhəli hal sezsəniz – dərhal həkimə müraciət edin. Həkiminiz lazım bildiyi təqdirdə müayinə, mammoqrafiya, USM və ya biopsiya apararaq bunun xərçəng olub-olmadığını müəyyənləşdirəcək.
Süd vəzi Xərçəngi Peşəkar Mühitdə Necə Müəyyən Edilir?
Süd vəzi xərçənginin diaqnostikası üçün bir neçə üsul və test kombinasiyasından istifadə olunur. Diaqnoz prosesinə ilk növbədə şikayətlərin və simptomların dəyərləndirilməsi, ardından fiziki müayinə və instrumental testlər daxildir. Süd vəzi xərçəngini müəyyən etmək üçün əsas mərhələlər bunlardır:
• Həkim müayinəsi: İlkin olaraq həkim (ümumiyyətlə mammoloq və ya ginekoloq) süd vəzilərini əl ilə müayinə edir. Fiziki müayinə zamanı döşdə hiss olunan hər hansı kütlə, sərtləşmə, dəridə dəyişiklik, limfa düyünlərinin böyüməsi kimi əlamətlər qiymətləndirilir. Həkim həmçinin xəstənin fərq etdiyi simptomlar və risk faktorları barədə məlumat toplayır. Bu klinik qiymətləndirmə şübhəli bir hal aşkar edərsə, əlavə testlər planlaşdırılır.
• Mammoqrafiya: Süd vəzi xərçənginin aşkarlanmasında əsas görüntüləmə testidir. Mammoqrafiya döş toxumasının rentgen şüaları ilə müayinəsidir. Xüsusi aparat vasitəsilə hər iki döş müxtəlif bucaqlardan sıxılaraq rentgen şəkilləri çəkilir. Mammoqrafiya şişlərin hələ əl ilə hiss olunmayacaq qədər kiçik olduqları dövrdə belə onları üzə çıxara bilər. Bu səbəbdən 40-45 yaşdan yuxarı qadınlara mütəmadi skrininq mammoqrafiyası tövsiyə olunur (bax: FAQ bölməsi). Diaqnostik məqsədlə isə, hər hansı şübhəli kütlə və ya simptom olduqda həkim istənilən yaşda da mammoqrafiya tələb edə bilər. Mammoqrafiyada kalsifikasiya ocaqları, kütlə kölgəsi, asimmetriya kimi əlamətlər xərçəngə işarə verə bilər. Müəyyən hallarda əlavə olaraq 3D mammoqrafiya (tomosintez) kimi daha müasir rentgen texnikalarından da istifadə edilir.
• Ultrasəs müayinəsi (USM): Ultrasəs, döş toxumasının yüksək tezlikli səs dalğaları ilə görüntülənməsidir. Xüsusilə, 40 yaşdan gənc qadınlarda (döş toxuması sıx olduğu üçün) ultrasəs diaqnostikada önəmlidir. USM vasitəsilə döşdə hiss olunan kütlənin maye ilə dolu kist olub-olmaması və ya bərk şiş olması ayırd edilə bilər. Kistlər ultrasəsdə içi qaralmış (maye ilə dolu) görüntü verir, bərk törəmələr isə fərqli əks olunma göstərir. Ultrasəs həm də hədəfli biopsiya etmək üçün şişin dəqiq yerini müəyyənləşdirmək məqsədilə istifadə olunur. Bu metod heç bir radiasiya yaymır, ağrısızdır və istənilən yaşda tətbiq oluna bilər.
• Maqnit rezonans tomoqrafiya (MRT): MRT güclü maqnit sahəsi və radio dalğaları vasitəsilə döşün çox dəqiq görüntülərini almağa imkan verir. Xüsusilə yüksək riskli xəstələrdə (məsələn, BRCA mutasiyası daşıyanlarda) skrininq üçün mammoqrafiyaya əlavə olaraq MRT tövsiyə edilə bilər, çünki MRT çox kiçik lezyonları belə aşkar edə bilir. Diaqnostikada MRT, mammoqrafiya və USM ilə tam aydınlaşmayan hallarda və ya şişin döş daxilində yayılma extentini dəqiq müəyyən etmək üçün istifadə oluna bilər. Müayinə kontrast maddə vurularaq aparılırsa, xərçəng toxuması kontrastı tutaraq parlaq görünür. MRT-nin həssaslığı yüksək olsa da, bəzən yanlış pozitiv nəticələr verə bildiyi üçün yalnız xüsusi göstəriş varsa, tətbiq edilir.
• Biopsiya: Hər hansı görüntüləmə metodunda şübhəli bir sahə görüldükdə, qəti diaqnoz qoymaq üçün biopsiya tələb olunur. Biopsiya – şübhəli sahədən hüceyrə və ya toxuma nümunəsi götürülməsi və mikroskopik müayinə edilməsidir. Bir neçə növ biopsiya üsulu var:
o İynə biopsiyası: Xüsusi incə iynə (FNA – incə iynə aspirasiya biopsiyası) və ya qalın iynə (core-biopsiya) vasitəsilə şişdən nümunə götürülür. Core-biopsiyada daha qalın iynə ilə toxuma sütunları çıxarılır ki, bu da diaqnoz üçün geniş məlumat verir.
o Cərrahi biopsiya: Bəzi hallarda (məsələn, iynə biopsiyası mümkün olmadıqda) mini-cərrahiyyə ilə şişin bir hissəsi (kəsik biopsiya) və ya hamısı (eksizional biopsiya) çıxarılıb patologiya laboratoriyasında incələnir. Biopsiya prosesi USM və ya mammoqrafiya (stereotaksik biopsiya) müayinəsi altında dəqiqliklə aparılır. Alınan nümunələr patoloq tərəfindən mikroskop altında araşdırılır – əgər xərçəng hüceyrələri görülürsə, süd vəzi xərçəngi diaqnozu təsdiqlənir və onun növü də (duktal, lobulyar, grade dərəcəsi və s.) müəyyənləşdirilir.
• Patoloji və laborator analizlər: Biopsiya ilə süd vəzi xərçəngi diaqnozu qoyulduqda, əlavə olaraq patoloji analizlər aparılır. Buraya şiş hüceyrələrinin hormon reseptorları (ER – estrogen reseptoru, PR – progesteron reseptoru) və HER2 statusu baxımından testi (immunohistokimya və ya FISH test) daxildir. Bu testlərin nəticəsi müalicə gedişatını planlamaqda çox vacibdir – məsələn, ER-pozitiv şişlər hormonal terapiyaya uyğun olur, HER2-pozitiv şişlərə isə xüsusi hədəfli dərmanlar təyin edilir. Həmçinin, bəzi hallarda şişdən götürülmüş materialda genetik testlər aparılır: əgər xəstə gəncdirsə və ya güclü ailə tarixi varsa, çıxarılan şiş toxumasında BRCA1/2 gen mutasiyaları və digər irsi sindrom göstəriciləri də yoxlanıla bilər. Hətta şişin özündə qazanılmış (somatik) mutasiyaları müəyyən etmək üçün gen panelləri tətbiq oluna bilər ki, bunlar da hədəfli müalicə üçün yol göstərə bilər.
• Digər müayinələr: Süd vəzi xərçəngi diaqnozu təsdiqləndikdən sonra xəstəliyin mərhələsini təyin etmək üçün əlavə testlər lazım gələ bilər. Məsələn, əgər şiş böyükdürsə və ya limfa düyünlərində xərçəng aşkarlanıbsa, uzaq metastaz ehtimalına qarşı CT (KT) skan, PET-CT və ya sümük skanı kimi müayinələr aparıla bilər. Bu testlər xərçəngin ağciyər, qaraciyər, sümük kimi orqanlara yayılıb-yayılmadığını yoxlayır. Həmçinin, cərrahiyyə zamanı götürülən qoltuqaltı limfa düyünlərinin patoloji analizi də mərhələni təyinetmə prosesinin bir hissəsidir.
Yekun olaraq: Süd vəzi xərçənginin müəyyən edilməsi adətən kompleks yanaşma tələb edir. Bir şübhə varsa, mammoqrafiya və ultrasəs kimi görüntüləmə testləri ilə qiymətləndirilir, zərurət olduqda biopsiya ilə dəqiqləşdirilir. Bütün bu addımlar sayəsində həm diaqnoz təsdiqlənir, həm də xərçəngin tipi və yayılma dərəcəsi müəyyən olunur. Erkən diaqnoz üçün hər bir qadının öz döşlərini tanıması, risk faktorları daşıyırsa həkimlə məsləhətləşməsi və mütəmadi skrininqlərdən (mammoqrafiya) keçməsi tövsiyə olunur.
