Diz və Çanaq Oynağında Kireçlənmə: Osteoartritin Səbəbləri və Effektiv Müalicə Yolları
Osteoartritin Qısa təsviri və əsas xüsusiyyətləri
Osteoartrit (xalq arasında "kireçlənmə" və ya artroz kimi tanınır) ən çox yayılan oynaq xəstəliklərindən biridir. Bu xəstəlik iltihablı revmatizmdən fərqli olaraq, oynaq qığırdağının degenerativ (yıpranma və aşınma) zədələnməsi ilə xarakterizə olunur. Normal sağlam oynaqlarda sümük ucları hamar qığırdaq ilə örtülüdür – bu qığırdaq sümük səthlərini qoruyur və hərəkət zamanı sürtünməni azaldır. Osteoartritdə isə həmin qığırdaq toxuması zamanla incəlir və hətta tam aşınaraq yox ola bilər. Nəticədə sümüklər birbaşa bir-birinə sürtünür, oynaqlarda ağrı və sərtlik yaranır. Bədən zədələnmiş oynağı “təmir” etməyə çalışdıqca sümük uclarında osteofit adlı kiçik sümük çıxıntıları (sümükiynələr) əmələ gələ bilər. Osteoartrit ən çox diz, bud-çanaq (kalça), əl barmaqları və onurğanın boyun-bel nahiyəsindəki oynaqlarda müşahidə olunur. Bu xəstəlik adətən yaşlandıqca ortaya çıxır və mexaniki aşınma səbəbindən meydana gəldiyi üçün “sınıqçı çıxıqçı revmatizmi” kimi də tanımlana bilər.
Osteoartritin Yaranma səbəbləri
Osteoartritin əsas səbəbi oynaq qığırdağının istifadə nəticəsində köhnəlməsidir. İlkin (primer) osteoartrit dedikdə xüsusi bir tetikleyici olmadan, təbii olaraq yaşla əlaqəli meydana gələn qığırdaq degenerasiyası nəzərdə tutulur. Bu proses yavaş-yavaş illər ərzində inkişaf edir. İkincili (sekundar) osteoartrit isə konkret bir səbəbə bağlı yaranır – məsələn, əvvəl keçirmiş ağır oynaq travması (sınıq çıxıq), oynağın əvvəlki infeksiyası və ya oynaq inkişaf qüsurları qığırdağın tez sıradan çıxmasına səbəb ola bilər.Osteoartritin yaranmasında risk faktorları bunlardır:
• Yaş: Yaşlandıqca qığırdaq öz elastikliyini qismən itirir və uzun illərin aşınmaları toplanaraq osteoartrit ehtimalını artırır. Xəstəlik ən çox 50 yaşdan sonra özünü göstərir.
• Cinsiyyət: 45 yaşına qədər kişilərdə bir qədər daha çox rast gəlinə bilsə də, 55 yaşdan sonra osteoartrit qadınlarda daha geniş yayılır.
• Piylənmə (artıq çəki): Çəkinin normadan artıq olması xüsusilə diz və bud-çanaq oynaqlarında osteoartrit riskini xeyli yüksəldir. Səbəbi isə əlavə çəkidən dolayı oynaqlara düşən yükün artması və qığırdağın daha sürətlə aşınmasıdır. Məsələn, artıq hər 5 kilo çəki dizlərə ciddi əlavə təzyiq göstərir.
• Oynaqlara düşən xroniki gərginlik: Bəzi peşə sahiblərində və ya idmançılarda eyni oynağa təkrar-təkrar yük binməsi osteoartriti sürətləndirə bilər. Məsələn, ağır fiziki işdə çalışanlarda diz və bel oynaqları, professional idmanla (futbol, ağırlıqqaldırma və s.) məşğul olanlarda müəyyən oynaqlar həddindən artıq yüklənir.
• Əvvəlki travmalar və xəstəliklər: Oynağın ciddi zədəsi (məsələn, bağların qırılması, menisküs cırılması), infeksiyaları və ya oynaqda iltihablı artrit keçirmiş insanlar daha sonra həmin oynaqlarda osteoartrit inkişaf etdirə bilərlər. Məsələn, diz bağları qırılmış bir idmançı illər sonra həmin dizdə osteoartrit problemi yaşaya bilər.
• Sümük və oynaq anomaliyaları: Bəzi insanlarda anadangəlmə və ya uşaq yaşlarında yaranmış sümük inkişaf qüsurları olur (məsələn, bud-çanaq oynağının displaziyası). Bu tip struktur fərqliliklər oynağın qeyri-düzgün yüklənməsinə səbəb olaraq erkən qığırdaq zədəsinə yol aça bilər.
Osteoartritin Simptomları
Osteoartrit simptomları tədricən inkişaf edir və zamanla pisləşir. Ən çox görülən əlamətlər bunlardır:
• Oynaq ağrısı: Ağrı adətən təsirlənmiş oynaq hərəkət etdikdə və ya günün sonunda (çox istifadə olunduqdan sonra) daha qabarıq olur. Məsələn, uzun gəzintidən sonra dizdə ağrı güclənə bilər. İstirahətlə bir qədər yüngülləşir. Xəstəliyin ilkin mərhələlərində ağrı yalnız aktivlik zamanı olur, sonralar istirahət vəziyyətində də baş verə bilər.
• Oynaq sərtliyi: Xüsusilə səhər yuxudan oyanarkən və ya uzun müddət hərəkətsiz qaldıqdan sonra təsirlənmiş oynaqlarda qısamüddətli sərtlik hiss oluna bilər. Bu sərtlik romatoid artritdən fərqli olaraq adətən 10-15 dəqiqə kimi qısa müddət davam edir və xəstə hərəkət etdikcə açılır.
• Oynaqda xırtıltı (krepitasiya): Osteoartritli oynaq hərəkət etdirilərkən sanki “sümüklərin bir-birinə sürtünməsi” səsi, xırçıltı eşidilə bilər. Bu, qığırdaq itkisinin nəticəsində sümüklərin bir-birinə toxunması ilə əlaqədardır.
• Hərəkət məhdudluğu: Xəstə oynaq tam hərəkət bucağını itirir – məsələn, osteoartritli diz tam bükülmür və ya açılmır. Bunun səbəbi həm ağrı, həm də anatomik dəyişikliklər (osteofitlər və s.) ola bilər.
• Şişkinlik və oynaq formasında dəyişiklik: Osteoartritli oynaqlar bəzən yumşaq toxumaların yüngül şişkinliyi ilə müşahidə olunur. Xüsusilə barmaq oynaqlarında osteoartrit Heberden və Bouchard düyünləri deyilən sümük çıxıntıları yarada bilər – barmaqların uc və orta oynaqlarında sərt düyüncüklər əlin xarici görünüşünü dəyişdirir.
• Oynaqda boşluq və gücsüzlük hissi: Məsələn, diz osteoartritində xəstələr bəzən dizlərinin “boşalma” hissindən, gücsüzlükdən şikayət edirlər, sanki diz qəfildən bükülə bilərmiş kimi hiss olunur. Bu, oynağın stabilliyinin azalması ilə bağlıdır.
Osteoartritin Diaqnoz üsulları
Osteoartritin diaqnozu adətən xəstənin simptomlarına və tibbi müayinəyə əsaslanır. Həkim əvvəlcə ağrıların xarakterini, nə vaxt yarandığını, nə ilə əlaqəli olduğunu soruşur. Sonra fiziki müayinə edərək təsirlənmiş oynaqların hərəkət diapazonunu, ağrı nöqtələrini, sümükiynə (osteofit) kimi hiss edilə bilən dəyişiklikləri qiymətləndirir.Diaqnozu təsdiqləmək və digər səbəbləri istisna etmək üçün aşağıdakı testlər faydalı ola bilər:
• Radioloji müayinə: Rentgen şəkli osteoartrit üçün tipik olan dəyişiklikləri göstərə bilər. Buraya oynaqarası məsafənin daralması (qığırdaq itkisinin göstəricisi), sümük çıxıntıları (osteofitlər), sümüklərdə skleroz (sümük toxumasının sərtləşməsi) və kistik boşluqlar daxildir. Bu dəyişikliklər xüsusilə xəstəliyin irəliləmiş mərhələsində aydın görünür. Erkən mərhələdə rentgen dəyişiklikləri minimal ola bilər.
• MRT (Maqnit rezonans tomoqrafiya): Əgər rentgen müayinəsi diaqnoz üçün yetərli olmazsa və ya digər yumşaq toxuma problemlərindən şübhələnilərsə, MRT tətbiq oluna bilər. MRT qığırdaq, bağlar, menisküs kimi toxumaları detallı göstərir və osteoartrit diaqnozunu dəqiqləşdirə bilər.
• Laborator testlər: Osteoartrit diaqnozunda qan analizləri xüsusi bir rol oynamır, çünki iltihab markerləri adətən normal olur. Lakin həkim bənzər şikayətlər verən romatoid artrit kimi iltihablı xəstəlikləri kənarlaşdırmaq üçün RF, anti-CCP, ESR, CRP kimi testlər istəyə bilər – bu testlər osteoartritdə mənfi olur. Bəzən oynaq mayesinin analizinə ehtiyac yaranır: əgər oynaqdan şişkinlik səbəbilə maye çəkilərsə, laboratoriyada kristalların olmaması, iltihab hüceyrələrinin azlığı osteoartriti digər artritlərdən ayırmağa yardım edir.
Osteoartritin Müalicə metodları
Osteoartritin müalicəsində məqsəd ağrını yüngülləşdirmək, oynağın hərəkət qabiliyyətini yaxşılaşdırmaq və xəstənin həyat keyfiyyətini artırmaqdır. Osteoartritin səbəb olduğu qığırdaq zədəsini tam geri çevirmək mümkün olmasa da, bir sıra müalicə üsulları ilə simptomlar idarə oluna bilər:
• Dərmanlar və ağrıkəsicilər:
o Analgetiklər: Sadə ağrıkəsicilər, yüngül və orta dərəcəli ağrıları azaltmaq üçün ilk seçim ola bilər. Doza həkimin məsləhəti ilə aşılmadan istifadə olunmalıdır.
o NSƏİ-lər: Qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanlar osteoartrit ağrısını və az dərəcədə iltihabı azaldır. Ancaq uzun müddət istifadədə yan təsirlərini nəzərə alaraq ehtiyatla və lazım olduqda istifadə edilməlidir. Mədə problemi olanlarda NSƏİ-lərin həddindən artıq istifadəsi yara (qastrit, xora) riskini artırır.
o Tətbiq olunan digər növ preparatlar: Osteoartritli oynaqlarda yerli məlhəmlər, gellər ağrılı nahiyəyə sürtülə bilər. Bu preparatlar dəridən sorularaq lokallaşmış ağrını yüngülləşdirir və sistemik yan təsiri az olur.
o Steroid iynələri: Kəskin ağrılı və şişmiş oynaqlarda həkim birbaşa oynaq boşluğuna kortikosteroid inyeksiyası edə bilər. Steroid iynəsi iltihabı müvəqqəti olaraq azaldıb ağrını bir neçə həftə-yaxud ay yüngülləşdirə bilər. Lakin bu inyeksiyaların tez-tez (ildə bir neçə dəfədən artıq) edilməsi tövsiyə olunmur, çünki qığırdağa uzunmüddətli ziyan verə bilər.
o Hialuron turşusu inyeksiyası: Bəzi hallarda, xüsusən diz osteoartritində, oynağa hialuronat preparatı yeridilir. Bu müalicə “oynaq yağı” kimi tanınır – viskoz hialuron turşusu məhlulu sürtünməni azaldaraq bir müddətlik rahatlama təmin edə bilər. Effekt fərdi dəyişir: bəzi xəstələrdə ağrı bir neçə ay azalır, bəzilərində əhəmiyyətli fərq olmaya bilər.
• Fiziki müalicə və reabilitasiya: Osteoartritdə hərəkətsiz qalmaq oynağın daha da bərkiyib hərəkət qabiliyyətini itirməsinə yol açır. Buna görə reabilitasiya çox vacibdir. Fiziki terapevt tərəfindən təyin olunmuş məşqlər əzələləri möhkəmləndirir və oynağa düşən gərginliyi azaldır. Məsələn, diz osteoartritində bud əzələlərini gücləndirən məşqlər diz oynağını daha stabilləşdirir. Su gimnastikası (hidroterapiya) əla seçimdir – suda bədən çəkisi azaldığı üçün oynaqlara zərər vermədən hərəkət etmək mümkün olur. Velosiped sürmək və ya üzgüçülük də diz və bud-çanaq oynaqları üçün faydalıdır. Fizioterapiya prosedurları olaraq istilik müalicəsi, ultrasəs və ya digər elektrik stimulyasiya metodları ağrını qısamüddətli azalda bilər.
• Dayaq və köməkçi vasitələr: Osteoartritli oynaqlara düşən yükü azaltmaq üçün müxtəlif ortopedik vasitələrdən istifadə olunur. Məsələn, diz üçün xüsusi ortezlər (dizliklər) dizə dəstək verir, yanlış gərginliyi azaldır. Ayaqqabı içlikləri və ya dabanlıqlar ayaq, diz və bud-çanaq oynaqlarının düzgün bərabərləşməsinə kömək edərək ağrını yüngülləşdirə bilər. Əl-barmaq osteoartritində barmaq atelləri və ya elastik sarğılar rahatlıq gətirə bilər.
• Cərrahi müdaxilələr: Əgər konservativ müalicələr nəticə vermirsə və ağrı xəstənin həyat keyfiyyətini ciddi pozursa, ortopedik cərrahiyyə düşünülə bilər. Osteoartrit üçün bir neçə cərrahi seçənək var:
o Artroskopik təmizləmə: Bəzi hallarda minimal invaziv üsulla – artroskopiya ilə – oynağın içərisində sərbəst qığırdaq parçaları, sümük çıxıntıları təmizlənə bilər. Lakin ağır osteoartritdə bunun effekti məhduddur.
o Oynaq dəyişdirilməsi (endoprotezləşdirmə): Diz və bud-çanaq osteoartritinin son mərhələsində ən effektiv müalicə tam oynaq protezi əməliyyatıdır. Zədələnmiş oynaq səthləri cərrahi yolla çıxarılır və onların yerinə metal-polietilen materialdan hazırlanan süni oynaq qoyulur. Bu əməliyyat ağrını tamamilə aradan qaldıra və normal hərəkəti bərpa edə bilər. Protezlərin ömrü 15-20 il və daha çox ola bilir (istifadədən asılı olaraq). Əməliyyatdan sonra reabilitasiya ilə xəstələr yenidən aktiv həyata qayıdırlar.
Osteoartritli xəstələr üçün Həyat tərzi və gündəlik tövsiyələr
Osteoartritli xəstələrin gündəlik həyatlarında edəcəkləri kiçik dəyişikliklər ağrının azalmasına və oynaqların qorunmasına kömək edə bilər:
• Çəkinizi nəzarətdə saxlayın: Əgər artıq çəkidən əziyyət çəkirsinizsə, tədricən arıqlama diz, bud-çanaq kimi oynaqlardakı yüklənməni azaltmaqla nəzərəçarpan yüngülləşmə təmin edəcək. Bunun üçün pəhriz dəyişiklikləri və müntəzəm fiziki aktivlik vacibdir.
• Düzgün və balanslı qidalanın: Sümük və oynaq sağlamlığı üçün kalsium və D vitamini ilə zəngin qidalar (süd məhsulları, yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər, balıq) qəbul etmək faydalıdır. Çox şəkərli və emal olunmuş qidalardan uzaq durun, çünki bunlar iltihabı artıra bilər.
• Mütəmadi hərəkət edin: Uzun müddət eyni vəziyyətdə qalmayın. Ofisdə işləyirsinizsə, hər saat başı qalxıb bir az gəzin, oynaqları hərəkət etdirin. Yüngül idmanla məşğul olmaq (gündə 30 dəqiqə gəzmək, üzmək və s.) oynaq hərəkətliliyini qoruyur. Ancaq ağır yük qaldırmaq, oynağa zərbə vuran hərəkətlər (məsələn, tullanma, qaçmada ani dayanıb-dönmə hərəkətləri) etməyin.
• Oturma və duruş rejiminə diqqət: Düzgün duruş onurğa və bud-çanaq oynaqlarına düşən təzyiqi azaldır. Uzun müddət oturarkən sərt kürsü əvəzinə ortopedik oturacaqdan, bel dəstəyi yastığından istifadə edin. Yerdən bir əşya götürərkən beldən əyilməkdənsə, dizləri büküb çömbələrək götürün – beləliklə dizə nisbi yük düşsə də, bel oynaqlarınızı qorumuş olursunuz.
• Kəskin ağrılandıqda istirahət edin: Ağrılarınızın artdığı dövrdə təsirlənmiş oynağı istirahət etdirmək, ağır fəaliyyətləri müvəqqəti dayandırmaq lazımdır. Məsələn, diz ağrınız şiddətlənibsə, pilləkən düşüb-çıxmağı, uzun gəzintiləri bir müddət azaldın.
• İstilik müalicəsi tətbiq edin: İsti hamam, isti su torbaları əzələləri boşaldaraq ağrını yüngülləşdirə bilər. Xüsusilə səhərlər sərt oynaqlar üçün isti duş rahatlıq gətirir. Axşamlar ağrıyan oynağa ilıq kompres qoymaq da kömək edə bilər.
• Köməkçi vasitələrdən istifadə edin: Ehtiyac varsa, yeriş zamanı yolkanı (əsa) istifadə etməkdən çəkinməyin. Məsələn, bir dizində osteoartrit olan şəxs əsa ilə gəzərək həmin dizə düşən təzyiqi azalda bilər. Evdə vanna otağında tutacaqlar quraşdırmaq, unitaz yüksəldici qoymaq kimi sadə adaptasiyalar oynaq xəstələrinin həyatını asanlaşdırır.
• Zədələyici hərəkətlərdən uzaq durun: Gündəlik işlərdə oynaqlarınızı həddindən artıq zorlayan hərəkətləri minimuma endirin. Ağır əşyaları tək qaldırmayın – imkan varsa, iki əl ilə və ya başqasının köməyi ilə qaldırın. Bağ bağlama, diz çökmə pozalarında uzun müddət qalmamağa çalışın.
Osteoartrit uzunmüddətli bir xəstəlik olsa da, düzgün qulluq və həyat tərzi dəyişiklikləri ilə onunla yaşamaq mümkündür. Ən əsası, ağrı tam keçməsə belə, aktiv qalmağa çalışın – hərəkətdə olmaq oynaqlar üçün “yağlama” rolunu oynayır. Hərəkətsiz qaldıqca daha çox sərtlik və ağrı yaranacağını unutmayın.
