Xolesterol Niyə Vacibdir? Əlamətləri, Növləri, Dəyərləri, Xolesterolun düşməsi
Xolesterol nədir, niyə vacibdir? Yüksək və aşağı xolesterolun əlamətləri, yaxşı və pis xolesterol növləri, normal dəyərlər və xolesterol əskikliyinin təsirləri haqqında ətraflı məlumat əldə edin.
Xolesterol Nədir?
Xolesterol bütün hüceyrələrdə olan şama bənzər, yağlı maddədir. Bu lipid növü qaraciyərdə sintez olunur və bəzi heyvan mənşəli qidalarda da olur. Xolesterol bədəndə mühüm funksiyalar daşıyan bir lipiddir. O, hüceyrə membranlarının qurulmasına, hormon və D vitamini istehsalına yardım edir. Lakin qanda çox miqdarda xolesterol olması damar divarlarında ataroskleroz əmələ gətirə bilər. Bu yığıntılar zaman keçdikcə arteriyaların daralmasına səbəb olur, ürəyə və digər orqanlara gedən qan axınını məhdudlaşdırır.
Xolesterol Əlamətləri Nələrdir?
Yüksək xolesterolun özü adətən özünü birbaşa əlamət kimi göstərmir. Bunu bilmək üçün qan analizindən keçmək lazımdır. Zamanla çox xolesterol arteriyalara yığılaraq damarları sərtləşdirir və daraldır. Bu prosesin nəticəsində yaranan ateroskleroz sinə ağrısı, infarkt və insult kimi ağır vəziyyətlərə gətirib çıxara bilər. Məsələn, orqanizmdə çoxlu xolesterol olduqda ürək-damar xəstəlikləri riski artır, damar divarlarında yığıntılar yaranır və bu sinəyə ağrı və infarkt riskini yüksəldir. Buna görə də yüksək xolesterol “səssiz qatildir” kimi xarakterizə olunur – o, birbaşa simptom kimi özünü göstərmir, ancaq zaman keçdikcə həyati təhlükəli problemlərə yol aça bilər.
Xolesterol Növləri Hansılardır?
Qanda xolesterol lipoprotein adlı daşıyıcılarla hərəkət edir. Əsas lipoprotein növləri bunlardır:
Xilomikronlar: Mədə-bağırsaqda əmələ gələn nəhəng hissəciklər, əsasən qidadakı trigliseridləri daşıyır.
VLDL (Çox Aşağı Sıxlıqlı Lipoprotein): Qaraciyərdə əmələ gəlir, qan dövranına trigliserid daşıyır, sonra damar hüceyrələri bu yağları götürüb onu LDL-ə çevirir.
IDL (Orta Sıxlıqlı Lipoprotein): VLDL-dən meydana çıxan, bəziləri qaraciyərdə yoxa çıxır, bəziləri LDL-ə çevrilir.
LDL (Aşağı Sıxlıqlı Lipoprotein): “Pisik” xolesterol sayılır. LDL xolesterol təxminən saf xolesteroldan ibarətdir və toxumalara çatdırılır. Çox LDL arteriya divarlarında lövhə əmələ gətirir və onları sərtləşdirib daraldır.
HDL (Yüksək Sıxlıqlı Lipoprotein): “Yaxşı” xolesterol adlanır. HDL artıq xolesterolu toplayıb qaraciyərə aparır, orada zərərsizləşdirilir. Beləliklə, HDL damarlarda yığıntı yaratma riski olan xolesterolu azaldır.
Bu növlərin miqdarı lipid panelində ölçülür. Ümumi xolesterol, LDL və HDL səviyyələrinə görə şəxsin ürək xəstəliyi riski qiymətləndirilir.
Xolesterol Nə İşə Yarar? Vəzifələri Nələrdir?
Xolesterol bədən üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. O, hüceyrə membranlarının əsas tikinti materialıdır və bütün hüceyrələr üçün qoruyucu örtük yaradır. Xolesterol həmçinin hormon sintezi üçün də lazımdır – məhz ondan erkək və qadın cinsi hormonları, adrenal hormonları hazırlanır. Xolesterol D vitamininin, testosteron və estrogen kimi hormonların və öd turşularının (yağ həzm edən maddələrin) istehsalı üçün vacibdir. Məsələn, qidalardan alınan 200–300 mq xolesterol olsa da, qaraciyər onu əlavə olaraq gündə ~800 mq istehsal edir ki, bədən normal işləsin. Ümumilikdə, xolesterol hüceyrələrin sağlamlığı, hormon balansı, sinir toxumasının bərpası və yağların həzmi üçün zəruridir, lakin onun balansı pozulmasın deyə səviyyəsi nəzarətdə saxlanılmalıdır.
Xolesterol Dəyərləri Niyə Yüksəlir?
Xolesterol dəyərlərini artıran amillər həm genetik, həm də həyat tərzi ilə bağlı ola bilər. Mayo Clinic-ə görə, ən çox yayılmış səbəblər arasında doymuş və trans yağlarla zəngin qidalanma və fiziki aktivliyin azlığı yer alır. Belə qidalar (yağlı ət, tam yağlı süd məhsulları, hazır yağlar) LDL xolesterolunu yüksəldir. Digər risk faktorları isə aşağıdakılardır:
Doymuş və trans yağların çox istehlakı: Margarində, hazır qəlyanaltılarda, fast food-da olan bu yağlar xolesterol səviyyəsini artırır.
Genetik meyl: Ailəvi hiperxolesterinemiya kimi irsi xəstəliklərdə LDL-nin qaraciyərdən çıxarılması pozulur, nəticədə xolesterol həddən artıq yüksəlir.
Kötü pəhriz və piylənmə: Artıq bədən çəkisi LDL-i yüksəldir və HDL-i azaldır. Kiçik kilo itkisi belə xolesterol nisbətinə müsbət təsir edir.
Duzlu, şəkərli qidaların həddindən artıq qəbulu: Belə pəhrizdə bəslənmə şəkərli diabet, piylənmə yarada və xolesterol balansını poza bilər.
Siqaret və spirt istifadəsi: Siqaret HDL (yaxşı) xolesterolunu azaldır. Ağır spirtli içki isə total xolesterolu artırır və trigliseridi yüksəldə bilər.
Yaş və cins: Yaşlandıqca qaraciyərin xolesterolu təmizləmə qabiliyyəti zəifləyir. Buna görə 40 yaşdan yuxarı insanlarda yüksək xolesterol halları daha çoxdur.
Bundan əlavə, şəkərli diabet, böyrək və qaraciyər xəstəlikləri, hipotiroidizm kimi xəstəliklər və bəzi dərmanlar xolesterolun artmasına səbəb ola bilər. Bu amillərin hər biri xolesterol dəyərlərinin yüksəlməsinə töhfə verir, ona görə də sağlam həyat tərzi və qidalanma vərdişlərinə diqqət vacibdir.
Xolesterol Dəyərləri Neçə Olmalıdır?
Sağlam xolesterol dəyərləri aşağıdakı kimi qiymətləndirilir:
Ümumi (total) xolesterol: 200 mg/dL-dən aşağı arzuolunandır. 200–239 mg/dL arasında borderline, 240 mg/dL və üzəri isə yüksək hesab edilir.
LDL xolesterol (pis xolesterol): Mümkün qədər aşağı olmalıdır. Sağlam insanlarda ideallaşmış hədəf 100 mg/dL-dən aşağıdır. Koronar xəstəlik riski yüksək şəxslərdə hədəf 70 mg/dL-dən də aşağı qoyula bilər.
HDL xolesterol (yaxşı xolesterol): Kişilərdə 40 mg/dL, qadınlarda 50 mg/dL-dən aşağı olmamalıdır. 60 mg/dL və yuxarısı isə ən yaxşı göstərici sayılır.
Trigliseridlər: 150 mg/dL-dən aşağı olması istənilir. 150–199 mg/dL orta yüksək, 200–499 mg/dL isə yüksək, 500 mg/dL və üzəri çox yüksək kateqoriyaya daxildir.
HDL-nin yüksək (60 mg/dL-dən çox), LDL-nin 100 mg/dL-dən az olması, total xolesterolun isə 200 mg/dL-dən aşağı olması məqsədəuyğundur. Trigliseridlər isə 150 mg/dL-dən az olduqda sağlam sayılır. Bu hədəflər fərdi sağlamlıq vəziyyətinə görə dəyişə bilər, ona görə həkimlə məsləhət vacibdir.
Xolesterol Necə Düşür?
Xolesterol səviyyəsini azaltmaq üçün əsas yol həyat tərzində dəyişikliklər etməkdir. Bu məqsədlə tövsiyə olunan tədbirlər arasında aşağıdakılar var:
Sağlam pəhriz: Doymuş yağları azaldın və sağlam bitki mənşəli qidalar yeyin. Qırmızı əti, tam yağlı süd məhsullarını, qabardılmış yağları (trans yağları) məhdudlaşdırın. Bunun əvəzinə yulaf kimi çözünən liflə zəngin qidalar, paxlalılar, tərəvəzlər, meyvələr seçin. Omega-3 yağ turşuları (məsələn, somon balığı, qoz-fındıq, kətan toxumu) ürək sağlamlığına faydalıdır. Lif xolesterol udulmasını azaldır, mənfəətli yağlar isə HDL-nin artmasını və LDL-nin azaldılmasını dəstəkləyir.
Fiziki aktivlik: Həftədə ən az 150 dəqiqə orta intensivlikli idman (ayaqüstü gəzinti, üzgüçülük, velosiped sürmə) ürək-damar sağlamlığını yaxşılaşdırır. Fiziki məşqlər HDL (yaxşı) xolesterolunu yüksəldir. Mütəmadi hərəkət həmçinin artıq çəkini azaltmağa kömək edir.
Çəki salma: Bir az da olsa çəki itkisi (5–10%) xolesterol profilini yaxşılaşdırır. Mayo Clinic bildirir ki, cüzi piy itkisi LDL-i azaltmağa və HDL-i artırmağa kömək edə bilər. Mümkün qədər sağlam çəkiyə çatın.
Siqaretin tərgitilməsi: Siqaret HDL xolesterolunu azaldır. Siqareti tərgitmək HDL səviyyəsinin bərpasına gətirib çıxarır və ürək xəstəlikləri riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
Alkoqolu moderasiya edin: Həddindən artıq alkoqol xolesterol və trigliseridləri artıra bilər. Qadınlar üçün gündə 1, kişilər üçün 2 standart içkidən çox qəbul etməmək məsləhətdir. Aşağı miqdarda alkoqol bəzi hallarda HDL-i bir qədər artıra bilər, lakin risklərə görə mütləq tövsiyə edilmir.
Stressin idarəsi: Uzunmüddətli stress xolesterol balansını poza və təzyiqi artıra bilər. Pozitiv psixoloji sağlamlıq aşağı xolesterol səviyyələri ilə əlaqələndirilir. Stressi azaltmaq üçün meditasiya, gəzinti və s. üsulları sınayın.
Dərman və müalicə: Hərçənd dərmanlar adları ilə bəhs olunmayacaq, çox yüksək xolesterol hallarında həkim müvafiq terapiya təyin edə bilər. Bu dərmanlar xolesterol səviyyəsini birbaşa salmağa kömək etsə də, həyat tərzi dəyişiklikləri ilə birgə tətbiq olunmalıdır. Dərman məsləhəti üçün mütləq həkimlə məsləhətləşin.
Bu tədbirlərin birlikdə tətbiqi xolesterol səviyyələrini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Məsələn, pəhrizdə doymuş yağların kəsilməsi LDL-i aşağı sala bilir, heyvani yağ əvəzinə zeytun yağı və qoz kimi faydalı yağlardan istifadə xolesterol balansını yaxşılaşdırır. Müntəzəm idman HDL-i qaldırır. Bütün bu dəyişikliklər bir arada ürək-damar sağlamlığını gücləndirir.
Xolesterol Haqqında Tez-tez Verilən Suallar
Xolesterol nəyə səbəb olur? Yüksək xolesterol arteriya divarlarında lövhə əmələ gətirir. Vaxt keçdikcə bu lövhələr damarları daraldır və bəzən tamamilə tıxanmasına səbəb olur. Nəticədə ürək əzələsinə gedən qan azalır, sinə ağrısı, angina pektoris yarana bilər. Lövhələrin çatlaması və qan laxtalanması infarkt və ya insult kimi ağır hadisələrə gətirib çıxara bilər. Yəni, yüksek xolesterol birbaşa simptom verməsə də, ürək-damar xəstəliklərinin əsas səbəblərindən biridir.
Xolesterol diyeti nümunəsi varmı? Bəli. Ümumi prinsiplərə “xolesterol azaltma diyetası” deyilir. Bu diyeta bitki əsaslı və yüksək lifli qidalarla zəngin olur. Pəhrizinizdə 100% yulaf, paxlalılar, tərəvəz, meyvə, tam taxıllı dənli bitkilər üstünlük təşkil etməlidir. Doymuş yağ mənbələri – qırmızı ət, yağlı süd məhsulları, xəmir məmulatları – azaldılmalıdır. Trans yağlardan tamamilə uzaq durun. Balıq (omega-3), badam və qoz kimi yağlı qoz-fındıq, zeytun yağı, avokado kimi doymamış yağlar əlavə olunmalıdır. Məsələn, səhər yeməyində yulaf əzməsi (üzərinə meyvə), günorta salatına qoz-fındıq əlavə etmək, axşam bişmiş somon balığı yemək xolesterolü azaltmağa kömək edə bilər. Bütün bunlarla yanaşı spirtli içkiləri məhdudlaşdırın. Sağlam pəhrizlə birgə müntəzəm məşq proqramı (həftədə 5 gün, günə 30 dəqiqə məşq) bu diyetin effektivliyini artırır.
Trigliserid nədir və normal dəyərləri? Trigliseridlər qandakı yağ növüdür və həddindən artıq kalorinin saxlanması üçün enerji mənbəyi rolunu oynayır. Onlar LDL və HDL xolesteroldan fərqlənir, amma yüksək səviyyədə olduqda ürək xəstəlikləri riskini yüksəldə bilərlər. Normal trigliserid səviyyəsi 150 mg/dL-dən aşağı olmalıdır. 150–199 mg/dL borderline, 200–499 mg/dL yüksək, 500 mg/dL-dən yuxarı çox yüksək sayılır. Trigliseridlərin yüksəlməsinin qarşısını almaq üçün şəkər və sadə karbohidratlardan zəngin qidalardan uzaq durmaq, spirt istehlakını azaltmaq və ürək-dostu pəhriz saxlamaq tövsiyə olunur.
Uşaqlarda xolesterol dəyərləri necə olmalıdır? Uşaqlarda da normal xolesterol səviyyələri yetkinlərə bənzərdir: ümumi xolesterol 200 mg/dL-dən aşağı arzuolunandır, HDL yüksək, LDL 100 mg/dL-dən aşağı. American Heart Association uşaqların 9–11 yaşlarında xolesterol testi verməsini tövsiyə edir və yeniyetməlik dövründə (17–21 yaş) yenidən yoxlanış aparılmasını məsləhət görür. Əgər valideynlərdə və ya ailədə erkən ürək-damar xəstəliyi varsa, həkim daha erkən test edə bilər. Uşaqlar üçün LDL-nin 130 mg/dL və yuxarı olması yüksək sayılır, bu hallarda pediatr həkimi məsləhətinə ehtiyac var.
Xolesterol zərərlidirmi? Özlüyündə xolesterol zərərli deyil – əksinə, bədən üçün vacibdir. Lakin çox miqdarda olması sağlamlıq üçün təhlükəli ola bilər. Yüksək xolesterol arteriya divarlarında yığılıb onu sərtləşdirir. Bu, ürək-damar xəstəliklərinə, infarkt və insult kimi risklərə yol açır. Həkimlər vurğulayır ki, optimal səviyyələr qorunmalıdır, çünki “həddən artıq xolesterol aterosklerozla nəticələnir”. Yəni xolesterolun düzgün nisbətdə olması vacibdir: kifayət qədər olması bədən funksiyaları üçün gərəkli, çox olması isə zərərlidir.
Xolesterolü artıran və azaldan qidalar hansılardır? Xolesterolü artıran qidalar doymuş və trans yağ baxımından zəngin olanlardır: yağlı qırmızı ət, yağlı süd məhsulları (süd, pendir, yağlı qatıq), ağartma (margarin, fast-food) kimi prosesslənmiş yağlar, hazırlanan xəmirlər. Yumurtanın yalnız sarısı da xolesterol mənbəyidir. Həmçinin hazır şirniyyatlar və yağlı sokolar da pis təsir göstərir.
Əksinə, xolesterolü azaltmağa kömək edən qidalar bunlardır: yulaf və paxlalılar (çözünən lif mənbəyi) – oatmeal HDL-dən LDL-i azaldır; az yağlı süd məhsulları; paxlava əvəzinə badam, qoz, fındıq (bunlar faydalı yağlarla zəngindir); somon, skumbriya kimi yağlı soyuq su balıqları (omega-3-lərlə zəngin) – bunlar trigliserid səviyyəsini aşağı salır; zeytun yağı, avokado (tək doymamış yağ mənbələri) – bu yağlar LDL-i aşağı salır, HDL-i sabit saxlayır. Sterollar/lauri olan qidalar (məsələn, bəzi bitki yağı margarini və portağal suları) da xolesterol udulmasını azaldır. Ümumiyyətlə, daha çox tərəvəz, meyvə, tam taxıl, zülal mənbəyi olaraq balıq və yağsız ət, az doymuş yağ qəbulu (zeytun yağı kimi “yaxşı yağ” üstünlük təşkil etməlidir) xolesterol profilinizi yaxşılaşdırar.Yüksək xolesterol nələrə səbəb olur? Yüksək xolesterol ürək-damar sistemində zərərli dəyişikliklərə səbəb olur. Arteriya divarlarında arteriosklerotik lövhələr əmələ gətirərək onları daraldır. Bu da ürək əzələsinə gedən qan axını azaldır və angina (sinə ağrısı) yarada bilər. Lövhələr tam tıxandıqda və ya qırıldıqda qan laxtası əmələ gələ, infarkt və insult kimi həyati təhlükəli hallara yol aça bilər. Bundan başqa, yüksək xolesterol beyinə gedən damarları zədələyərək insult riskini artırır, ayaqlara gedən əzələləri qidalandıran damarları tutulsa isə periferik arteriya xəstəliyinə gətirib çıxara bilər.
Xolesterol dərmanlarının yan təsirləri varmı? Bəli, xolesterol səviyyəsini aşağı salan dərmanların bəzi yan təsirləri ola bilər. Məsələn, statin tipli dərmanlar (həkim məsləhəti ilə verilir) ümumiyyətlə yaxşı dözümlənsə də, bəzən baş ağrısı, ürək bulanması, qan şəkərinin azca yüksəlməsi, əzələ və oynaq ağrıları kimi simptomlar müşahidə edilə bilər. Nadir hallarda yüksək dozada istifadədə əzələ hüceyrələrinin parçalanması (rhabdomiyoliz) və böyrək zədələnməsi baş verə bilər. Həmçinin qaraciyər fermentlərinin səviyyəsi arta bilər, buna görə müalicə vaxtı qan analizinə nəzarət vacibdir. Əksər hallarda bu təsirlər müvəqqətidir və dərmanın dozası azaldılandan və ya dəyişdiriləndən sonra aradan qalxa bilir. Hər hansı ciddi narahatlıq baş verərsə, dərhal həkimlə məsləhətləşmək lazımdır.
Stress xolesterolü artırırmı? Uzunmüddətli stres ürəyinizə mənfi təsir göstərə bilər. Birbaşa xolesterolu kəskin artırdığı sübut olmasa da, xroniki stress bədənin adrenalin və kortizol kimi hormonlar ifraz etməsinə səbəb olur, qan təzyiqini yüksəldir və psixoloji olaraq qəbul edilmiş pəhriz davranışlarını dəyişə bilər. Pozitiv psixoloji sağlamlıq xolesterol səviyyələrinə müsbət təsir göstərir, yəni mənfi stress hallarının əks təsiri ehtimal olunur. Deməli, intensiv stress altında insanlar daha çox pis qidalanmaya meyllənə və müxtəlif maddələr mübadiləsi dəyişiklikləri nəticəsində xolesterol balansı poza bilər. Stressə qarşı mübarizə (məsələn, idman, meditasiya) təkcə xolesterolu birbaşa azaltsa da, ümumi ürək sağlamlığı üçün faydalıdır.
Siqaret çəkmək xolesterolü artırırmı? Bəli, siqaret çəkmək xolesterol balansına mənfi təsir edir. Mayo Clinic bildirir ki, siqaret HDL (yaxşı) xolesterol səviyyəsini azalda bilər. Yəni siqaret çəkənlərdə yüksək LDL və aşağı HDL nisbəti əmələ gələ bilər ki, bu da ürək xəstəlikləri riskini artırır. Siqaretin tam tərgitilməsi HDL-i bərpa etməyə və pis xolesterolun yaratdığı təhlükəni azaltmağa kömək edir. Beləliklə, siqaretdən uzaq durmaq xolesterol profilinə də fayda gətirir.
Yumurta xolesterola səbəb olurmu? Yumurtanın xüsusilə sarısında təxminən 186 mq xolesterol var. Lakin tədqiqatlara görə, yumurtanın öz xolesterini digər doymuş yağlardan fərqli olaraq nəqliyyatda bu səviyyədə artırmadığı deyilir. Sağlam şəxslər həftədə 7 yumurta yeyə bilər və bu onların ürək-damar riski səviyyəsini artırmır. Belə ki, tək yumurta yemək təhlükəli deyil – əsas onu hansı qidalarla birlikdə yediyimizdir (məsələn, donuz əti, yağlı pendir riski yüksəldir). Sağlam pəhrizdə bir tam yumurta gündəlik qida rasionunu zənginləşdirə bilər. Əgər təkcə xolesterol narahat edirsə, protein üçün yalnız yumurta ağından istifadə edə bilərsiniz; yumurta ağı xolesterolsuzdur. Nəticə etibarilə, yumurta özlüyündə bütünlükdə zərərli sayılmır, amma sağlam pəhriz çərçivəsində qəbul edilməlidir.
