Autizmin Səbəbləri Nələrdir? Autizm Hansı Hallarda İnkişaf Edir?
Autizm fərdlərin sosial qarşılıqlı əlaqədə, ünsiyyətdə və davranışda çətinliklər yaşamasına səbəb olan neyroinkişaf pozğunluğudur. Adətən həyatın ilk illərində simptomlar göstərməyə başlayan bu vəziyyət geniş spektri əhatə edir və hər bir insanda fərqli şəkildə özünü göstərir. Autizmin səbəbləri uzun illərdir araşdırılır və hələ tam izah edilməsə də, genetik və ətraf mühit faktorlarının mühüm rol oynadığı düşünülür. Beyin inkişafındakı ləngimələr, hamiləlik zamanı məruz qalınan bəzi faktorlar və ailədə autizmin olması kimi faktorlar Autizm Spektr Pozuntusunun inkişafında təsirlidir. Bundan əlavə, cəmiyyətdə yayılmış yanlış fikir olan peyvəndlərin autizmə səbəb olması iddiası elmi araşdırmalarla təkzib edilən mifdir. Bu yazıda autizmin bilinən və araşdırılan səbəblərini ətraflı müzakirə edəcəyik və bu mürəkkəb pozğunluğun arxasında duran elmi faktlara işıq salacağıq.Autizm nədir?
Autizm Spektr Pozuntusu (ASD) autizmin müxtəlif səviyyələrini əhatə edən geniş bir termindir. "Spektr" sözü autizmin hər bir fərddə fərqli şiddət və simptomlarla baş verə biləcəyini göstərir. Bəzi autizmli fərdlər gündəlik həyatlarında müstəqil fəaliyyət göstərə bilsələr də, digərlərinin daha intensiv dəstəyə və qayğıya ehtiyacı olur. Bu geniş spektr o deməkdir ki, fərdlər sosial və ünsiyyət bacarıqlarından tutmuş idrak və motor inkişafına qədər müxtəlif sahələrdə müxtəlif problemlərlə üzləşə bilərlər.ASD sosial qarşılıqlı əlaqədə məhdudiyyətlər, təkrarlanan davranışlar və xüsusi maraq sahələrinə konsentrasiya kimi simptomlarla özünü göstərir. Autizm spektrində olan insanlar adətən gündəlik rutinə sadiq qalmağı sevirlər və dəyişikliklərə həssas ola bilərlər. Bundan əlavə, autizmli bəzi fərdlər müəyyən sahələrdə qeyri-adi qabiliyyətlər nümayiş etdirə bilər. Məsələn, onlar riyaziyyat, musiqi və ya vizual yaddaşda üstün ola bilərlər. Buna görə də ASD diaqnozu qoyulmuş şəxslər müxtəlif bacarıqlara malik ola bilər və müxtəlif çətinliklərlə mübarizə apara bilərlər.
Nəticə olaraq qeyd edək ki, autizm spektri fərdlərin həyatında böyük fərqlər yaradır və hər bir fərd özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə bu spektrə düşür. Dəstəkləyici müalicələr və təhsil metodları ilə autizmli fərdlərin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və onların cəmiyyətə töhfə verməsini təmin etmək mümkündür.
Autizmin səbəbləri nələrdir?
Autizm spektr pozuntusu müxtəlif səbəblərdən meydana gəlir. Bu səbəblər özləri də ayrılıqda bir neçə istiqamətə bölünür. Lakin ümumi olaraq autizmin yaranmasının səbəbləri bunlardır:- Genetik səbəblər
- Ətraf mühitə bağlı səbəblər
- Beyin inkişafı və nevroloji səbəblər
- Qidalanma və sağlamlıq vəziyyətinə bağlı səbəblər
Autizmin genetik səbəbləri nələrdir?
Autizm Spektr Pozuntusu (ASD) genetik faktorların mühüm rol oynadığı neyroinkişaf pozğunluğu hesab edilir. Alimlər müəyyən ediblər ki, genetik meyllər autizmin inkişafına böyük təsir göstərir və müəyyən genetik dəyişikliklər autizmin inkişafına təkan verir. Autizmin nə üçün meydana gəldiyi tam olaraq bilinməsə də, genetik faktorların bu pozğunluqda həlledici rol oynadığı bir çox araşdırmalar tərəfindən dəstəklənmişdir.Genetik meyl. Genetik meyl autizmin inkişafında mühüm rol oynayır. Araşdırmalar göstərir ki, bəzi genetik mutasiyalar autizmli fərdlərdə digər insanlara nisbətən daha çox olur. Bəzi hallarda bu mutasiyalar beynin inkişafına və sinir hüceyrələri arasında əlaqəyə təsir göstərir. Autizmə səbəb olan genetik mutasiyalar adətən beyin quruluşuna və funksiyalarına təsir edən genlərdə baş verir. Bu, fərdlərin sosial qarşılıqlı əlaqədə, dil istifadəsində və təkrarlanan davranışlarda fərqlər göstərməsinə səbəb olur.
Bəzi hallarda autizmin inkişafı ilə əlaqəli genetik mutasiyalar irsi olmasa da, kortəbii şəkildə baş verə bilər. Yəni, bu mutasiyalar valideynlərdən keçmir, fərddə doğuşdan əvvəl və ya doğum zamanı baş verən genetik dəyişikliklər nəticəsində baş verə bilir. Bundan əlavə, autizmli fərdlərin beyin quruluşunda və sinir əlaqələrində müşahidə edilən fərqlərin genetik meyldən qaynaqlandığı düşünülür.
Ailədə Autizmin Tarixi. Autizmin genetik səbəblərini araşdıran araşdırmalar ailəsində autizm tarixçəsi olan şəxslərin autizmə daha çox meylli olduğunu göstərir. Əgər bir ailədə bir fərd autizm spektrindədirsə, eyni ailədən başqa bir fərddə autizmin inkişaf ehtimalı artır.
Ailə tarixi autizm diaqnozunda mühüm rol oynayır və ailə üzvlərinin genetik meyli nəzərə alınmaqla erkən diaqnoz və müdaxilə planları hazırlana bilər. Buna görə də, autizmli fərdlərin ailələrində müntəzəm sağlamlıq müayinələri və erkən uşaqlıqda inkişaf qiymətləndirmələri autizm spektri pozğunluğunun erkən tanınmasına kömək edə və fərdin ehtiyaclarına uyğun dəstək verə bilər.
Autizmin ətraf mühitə bağlı səbəbləri nələrdir?
Autizmin yaranmasında genetik faktorlarla yanaşı, ətraf mühit faktorlarının da mühüm rol oynadığı düşünülür. Ətraf mühit faktorları autizmin inkişafına hamiləlikdən başlayaraq fərdin doğulduqdan sonra erkən uşaqlıq dövrünə qədər təsir edir. Bu amillər fərdin genetik meyli ilə birlikdə autizm riskini artıra bilər. Sözügedən ətraf mühit faktorları müxtəlif dönəmlərdə baş verən təsirlərə əsaslanır:- Hamiləlik zamanı təsir edən ətraf mühit faktorları
- Uşaqlıq dövründə təsir edən ətraf mühit faktorları
Məsələn, bəzi tədqiqatlar göstərir ki, hamiləlik zamanı ananın yoluxduğu viral infeksiyalar (xüsusilə qrip) autizm riskini artıra bilər. Bu proses zamanı ananın immun sisteminin həddindən artıq stimullaşdırılması dölün beyin inkişafına mənfi təsir göstərir. Bundan əlavə, hamiləlik zamanı qəbul edilən bəzi dərmanlar və ya ananın zəhərli maddələrə məruz qalması (məsələn, ağır metallar və ya pestisidlər) da autizm riskini artıra bilən ətraf mühit amillərindəndir.
Bundan əlavə, ananın qidalanması da autizm riskinə təsir göstərən amillərdəndir. Fol turşusu və digər vacib vitaminlərin çatışmazlığı dölün sinir sisteminin inkişafına mənfi təsir göstərir. Hamiləlik dövründə balanssız və ya qeyri-kafi qidalanma beyin inkişafında struktur pozğunluqlarına səbəb ola bilər ki, bu da autizm riskini artırır. Buna görə də, hamiləlik dövründə sağlam qidalanmaya riayət etmək və müntəzəm olaraq prenatal baxım almaq böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Uşaqlıq dövründə təsir edən ətraf mühit faktorları. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, erkən uşaqlıq dövründə güclü stresə məruz qalma da autizm əlamətlərinin şiddətini artıra bilər. Stresli mühit uşaqların sosial və emosional inkişafına mənfi təsir göstərə bilər və bu, bəzi hallarda autizmin daha qabarıq olması ilə nəticələnə bilər. Bundan əlavə, erkən uşaqlıq dövründə qidalanma və bəzi xəstəliklər də autizm riskini artırır.
Nəticə etibarilə, hamiləlik və uşaqlıq dövründə autizmin inkişafında ətraf mühit faktorları mühüm rol oynayır. Ancaq unutmaq olmaz ki, bu amillər genetik meyllə birləşdikdə təsirli olur. Ekoloji risklərin minimuma endirilməsi autizmin inkişafının qarşısını almaq üçün mühüm addımdır.
Autizmin Beyin İnkişafına bağlı səbəbləri nələrdir?
Autizm spektrinin pozulması (ASD) beynin inkişafı və nevroloji fəaliyyətindəki bəzi fərqlərlə sıx bağlıdır. Bu neyroinkişaf pozğunluğu beynin sosial, emosional və kommunikativ funksiyalarına təsir edən müxtəlif struktur və funksional dəyişikliklərlə özünü göstərir. Alimlər autizmli şəxslərin beyinlərində normal inkişaf prosesindən kənarlaşmaların olduğunu və bu halın nevroloji əlaqələrdə problemlər yaratdığını aşkar ediblər.Belə ki, autizmli fərdlərin beyinləri üzərində aparılan neyroimaging tədqiqatları beyin strukturunda müəyyən fərqlərin olduğunu göstərir. Beynin bəzi nahiyələrində ölçü, forma və funksiya baxımından normal inkişafdan kənarlaşmalar müşahidə olunub. Struktur dəyişiklikləri xüsusilə frontal lob, temporal lob və amigdala kimi sosial qarşılıqlı əlaqə və emosional tənzimləmə ilə əlaqəli beyin bölgələrində nəzərə çarpır. Frontal lob sosial davranış və qərar qəbuletmə proseslərinin idarə edilməsindən məsuldur. Bu bölgədəki struktur fərqləri autizmli fərdlərin sosial qarşılıqlı əlaqədə çətinlik çəkməsinə və təkrarlanan davranışlar göstərməsinə səbəb ola bilər.
Bundan əlavə, autizmli uşaqların beyni adətən erkən yaşda daha sürətli inkişaf edir. Bu anormal beyin böyüməsi sinir inkişaf proseslərində problemlər yarada və beynin düzgün işləməsinə mane ola bilər. Beynin həcmindəki bu artımın sinir hüceyrələri arasındakı əlaqənin nizamsız olmasına səbəb olduğu düşünülür.
Autizmin nevroloji ölçüsündə mühüm yer tutan amillərdən biri də sinir hüceyrələri (neyronlar) arasında əlaqə pozuntusudur. Beyin neyronlar vasitəsilə davamlı siqnal prosesi aparır və bu siqnallar beynin müxtəlif hissələri arasında əlaqə yaratmağa imkan verir. Autizmli fərdlərdə bu siqnalların ötürülməsində pozulmalar baş verir. Beynin müxtəlif bölgələri arasındakı əlaqələrdə müşahidə edilən bu pozğunluqlar sosial qarşılıqlı əlaqə, dildən istifadə və motor bacarıqları kimi əsas funksiyaların zəifləməsinə səbəb olur.
Həmçinin sinir əlaqəsi pozuntuları autizmli fərdlərin ətraf mühitdəki dəyişikliklərə həssas olmasına və gündəlik rejimə sadiq qalma ehtiyacının artmasına səbəb olur. Beyində siqnalların düzgün işlənməməsi bəzi hallarda autizmli şəxslərin yeni vəziyyətlərə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkməsinə və təkrarlanan davranışlar göstərməsilə də nəticələnir.
Autizmin qidalanma və sağlamlıq vəziyyətinə bağlı səbəbləri nələrdir?
Autizmin səbəbləri ilə bağlı araşdırmalar göstərir ki, autizmin inkişafında genetik və ətraf mühit faktorları, həmçinin qidalanma və ümumi sağlamlıq rol oynayır. Autizmli fərdlərdə bəzi vitamin və mineral çatışmazlıqları və immun sistem problemləri tez-tez müşahidə olunur. Bu amillər autizmin şiddətini artıra və ya simptomları pisləşdirə bilər. Bədənin sağlam inkişafı və beyin funksiyalarının düzgün işləməsi üçün qidalanma vərdişləri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Odur ki, autizmlə əlaqəli amillər arasında qidalanma və sağlamlıq vəziyyəti diqqətlə araşdırılmalıdır.Vitamin və mineral çatışmazlığı. Vitaminlər və minerallar sağlam beyin inkişafı üçün çox vacibdir. Xüsusilə uşaqlıq dövründə orqanizmə lazım olan vitamin və mineralların çatışmazlığı nevroloji xəstəliklərin inkişafına səbəb ola bilər. Autizmli fərdlərdə bəzi qida maddələrinin əskik olduğu müşahidə edilmişdir. Bunlara D vitamini, B12 vitamini, fol turşusu, sink və omeqa-3 yağ turşuları kimi beyin funksiyaları ilə birbaşa əlaqəli vitaminlər və minerallar daxildir.
İmmunitet sistemi problemləri. Autizmli insanlarda immunitet sisteminin funksiyaları da adətən zəifləmiş və ya nizamsız olur. İmmunitet sistemi orqanizmə infeksiyalarla mübarizə aparmağa imkan verir və ümumi sağlamlığın qorunmasında mühüm rol oynayır. İmmunitet sistemi problemləri dedikdə otoimmün xəstəliklər, iltihab və immunitet sisteminin tənzimənləməsi nəzərdə tutulur.
Yekun olaraq qeyd edə bilərik ki, autizmin səbəbləri genetik meyl, ətraf mühit faktorları və nevroloji amillərin kompleks qarşılıqlı təsirindən yaranır. Genetik mutasiyalar, beyin strukturunda dəyişikliklər və sinirlərarası qarşılıqlı əlaqənin pozulması autizmin inkişafında mühüm rol oynayır. Hamiləlik və uşaqlıq dövründə ətraf mühit faktorları da bu prosesə təkan verə bilər. Unutmayın ki, autizmin yaranması tək bir səbəbə əsaslanmayan çoxfaktorlu bir prosesdir. Buna görə də erkən diaqnoz və fərdi uyğun dəstəkləyici müalicələrlə autizmli fərdlərin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq mümkündür.
