Ekzema (Atopik Dermatit): Səbəbləri, Əlamətləri və Ən Effektiv Müalicə Üsulları
Ekzema və ya atopik dermatit dəriyə xas xroniki iltihabi bir xəstəlikdir. Bu xəstəlik zamanı dəridə qızarmış, qaşıntılı, qurumuş və qabıqlanan səpgilər yaranır. Ekzema adətən uşaq yaşlarında başlayır və periodik olaraq yaxşılaşma və kəskinləşmə dövrləri ilə seyr edir. Atopik dermatit genetika və immun sistem faktorları ilə bağlı olub, dərinin qoruyucu baryer funksiyasının zəifləməsi nəticəsində ortaya çıxır. Ekzeması olan insanlarda tez-tez allergiya, astma və saman nəzəsi kimi digər atopik xəstəliklər də müşahidə olunur ki, bu da xəstəliyin allergik təbiətini göstərir.
Atopik dermatit yoluxucu deyil və birbaşa həyati təhlükə yaratmasa da, şiddətli qaşınma və dəri zədələnməsi səbəbindən xəstənin həyat keyfiyyətini xeyli azalda bilər. Müalicə edilməzsə, dəri infeksiyaları, qalınlaşma və pigmentasiya dəyişikliyi kimi ağırlaşmalar verə bilər. Aşağıda ekzemanın qarşısının alınması, simptomları, diaqnostikası, müalicəsi və gündəlik həyat tərzi ilə bağlı vacib məqamlar izah olunur.
Ekzemanın Qarşısını Necə Almaq Olar? Profilaktik Yollar
Atopik dermatitin tam qarşısını almaq mümkün olmasa da, xəstəliyin alovlanma (kəskinləşmə) dövrlərini seyrəltmək üçün bəzi tədbirlər faydalıdır. Dərinin baryerini gücləndirmək və qıcıqlandırıcı amillərdən uzaq durmaq əsas profilaktik strategiyalardır:
• Dərini mütəmadi nəmləndirin: Ekzemada dəri çox quruduğundan, gündə ən az iki dəfə qalın nəmləndirici krem və ya məlhəmlərdən istifadə etmək məsləhətdir. Şi yağı, vazelin kimi qoruyucu kremlər dəridə nəmi saxlayaraq baryer funksiyasını yaxşılaşdırır.
• Doğru şəkildə çimmək: Hər gün qısa (təxminən 10 dəqiqəlik) ilıq su ilə duş almaq dərini təmiz saxlayır və nəmliyi qəbul etdirmək üçün fürsət yaradır. Çox isti sudan və uzun müddət vannada qalmaqdan çəkinin – bu, dərini daha da quruda bilər. Uşaqlarda bəzən tək suyla yumaq kifayətdir; sabunu az istifadə edin.
• Yumşaq təmizləyicilər seçin: Dezodorantlı, ətirli və antibakterial sabunlar dəridəki təbii yağları kəskin şəkildə azaldır və qıcıq yaradır. Bunun əvəzinə, hipoallergen, qoxusuz və qələvi olmayan gigiyena vasitələri ilə yuyunun. Dərini lif və ya süngərlə ovuşdurmayın, yuyunarkən mümkün qədər incə davranın.
• Hamamdan sonra prosedur: Çimdikdən sonra dərini dəsmalla sürtmədən yüngülcə qurulayın və dəri hələ nəmli ikən (ilk 3 dəqiqədə) dərhal nəmləndirici krem tətbiq edin. Bu, suyu dəridə “möhürləyərək” quruluğu qarşısını almağa kömək edir.
• Mümkün tətikləyicilərdən uzaq durun: Hər bir ekzemalı xəstənin fərdi tetik faktorları ola bilər. Ümumi tetikleyicilər siyahısına yunun kobud növləri, toz gənəsi, ev heyvanlarının tükü, kif göbələyi, polen, siqaret tüstüsü, stress və tər daxildir. Hansı faktorların sizin dərinizdə alovlanmaya səbəb olduğunu müşahidə edin və onları maksimum dərəcədə azaldın. Məsələn, quru iqlimlərdə havanı nəmləndirin, allergen qidalar (yumurta, süd kimi) ilə bağlı şübhələr varsa, həkimlə məsləhətləşin.
• Geyim və mühit seçimi: Ekzemalı dəriniz varsa, yunu çox olan və ya sintetiki yüksək paltarlar qaşınmanı artırır. Bunun əvəzinə pambıq kimi yumşaq parçaları seçin. Bədəninizi çox tərlədəcək dərəcədə isti geyinməməyə çalışın; tərləmə də ekzemanı tətikləyə bilər.
• Uşaqlarda erkən profilaktika: Tədqiqatlar göstərir ki, körpələrin dərisinə ilk aylardan etibarən müntəzəm vazelin kimi nəmləndiricilər çəkilməsi atopik dermatitin inkişaf riskini azalda bilər. Bu da dərinin baryerini möhkəmləndirməklə əlaqələndirilir.
Nəticə etibarilə, dərinin nəmləndirilməsi və qıcıqlandırıcı faktorların minimallaşdırılması atopik dermatit alovlanmalarının qarşısını almaqda əsas rol oynayır. Hər bir xəstə öz tetik amillərini müəyyən etməli və onları idarə etmək üçün həkimi ilə birgə strategiya hazırlamalıdır.
Ekzemanın Əlamətləri Hansılardır?
Ekzemanın əsas simptomu şiddətli qaşınma və müxtəlif formalı dəri səpgiləridir. Atopik dermatit bədənin istənilən yerində çıxsa da, tez-tez dirsəklərin içi, dizlərin arxası, boyun, üz və biləklər kimi bükülən nahiyələrdə görülür. Ekzemanın tipik əlamətləri bunlardır:
• Quru, çatlayan dəri: Dəri qoruyucu lipidlərini itirdikcə kobud, qurumuş və bəzən çatlamış görünür. Toxunduqda sərtlik və qabıqlanma hiss edilə bilər.
• Şiddətli qaşınma (prurit): Ekzemanın sinonimi demək olar ki, qaşınmadır. Xəstələr dəridə daimi qaşınma hissindən şikayətlənirlər. Qaşıdıqca müvəqqəti rahatlama olsa da, bu, daha çox qaşınma dövrü yaradır (“qaşıntı-cızma dövrü”).
• Qızarmış səpgilər (döküntü): Dərinin zədələnmiş hissələrində qırmızı (və ya tünd dərililərdə boz-qəhvəyi) rəngli iltihabi səpgilər əmələ gəlir. Bu səpgilər şişmiş, toxunuşa isti və üzəri qabıqlı ola bilər.
• Xırda qabarcıqlar və sızmalar: Bəzən ekzemalı sahədə xırda maye dolu qabarcıqlar (veziküllər) yaranır. Onlar partladıqda şəffaf maye sızıb, dəridə yaş ləkələr və sonradan qabıq əmələ gətirə bilər.
• Dərinin qalınlaşması (likenifikasiya): Uzun müddət təkrarlayan qaşıntı və iltihab nəticəsində bəzi sahələrdə dəri qalın, kobud və xəritəvari naxışlı hala gələ bilər. Bu, xroniki qaşıntının nəticəsi olan neyrodermatit adlanan vəziyyətdir.
• Hiperpigmentasiya və ya hipopigmentasiya: Yara sağaldıqdan sonra həmin sahədə dəri rəngi ətraf dəriyə nisbətən daha tünd (hiperpigmentasiya) və ya açıq (hipopigmentasiya) qala bilər. Xüsusilə tünd dərili insanlarda bu rəng dəyişiklikləri bir neçə ay davam edə bilər.
Ekzemanın gedişi fərdidir – bəzi insanlarda yüngül qaşıntılı quru sahələr kimi özünü göstərərkən, digərlərində bütün bədənə yayılan ciddi iltihab ola bilər. Adətən, xəstəlik uşaq yaşlarında (5 yaşdan əvvəl) başlayır və yaş ötdükcə gedişi yüngülləşə bilər. Bir çox hallarda ekzema ömür boyu davam etsə də, arasında sakit dövrlər (remissiya) ola bilir. Simptomlar kəskinləşəndə gündəlik həyatı çətinləşdirə bilər – gecə qaşınma səbəbilə yuxusuzluq, diqqət pozulması kimi.
Nə zaman həkimə müraciət etməli? Əgər dərinizdə uzun müddət sağalmayan, çox qaşınan və gündəlik fəaliyyətinizə mane olan bir səpginiz varsa, dermatoloqa müraciət edin. Xüsusilə, dəri infeksiyası əlamətləri (sarımtıl irinli qabıqlar, yeni qırmızı zolaqlar, irin axıntısı, qızdırma) gördükdə təcili tibbi yardım almaq lazımdır. Körpə və uşaqlarda dəridə səpgilərlə yanaşı qızdırma çıxarsa, bu da təcili qiymətləndirilməlidir.
Diaqnoz Necə Qoyulur? Atopik Dermatitin Müayinəsi
Atopik dermatitin diaqnozu əsasən klinik müayinə və xəstənin tarixçəsinə əsaslanır. Dermatoloq dərinin görünüşünə və lezyonların xarakterik yayılımına (məsələn, dirsək içi, diz arkası kimi yerlərdə olması) baxaraq diaqnozu təsdiqləyir. Həmçinin, xəstədən qaşınmanın şiddəti, nə vaxtdan başladığı, nələrin artırıb-azaltdığı barədə məlumat alınır.
Xüsusi bir laborator analiz atopik dermatit üçün rutin tələb olunmur. Lakin bəzən digər dəri xəstəliklərini (məsələn, kontakt dermatit və ya göbələk infeksiyalarını) istisna etmək üçün əlavə testlər aparıla bilər. Dəri biopsiyası: Şübhə olduqda kiçik bir dəri nümunəsi götürülərək mikroskop altında incələnə bilər ki, bu, ekzema diaqnozunu dəqiqləşdirməyə və ya digər səbəbləri inkar etməyə kömək edir. Bundan əlavə, əgər xəstəliyin allergenlə tetikləndiyindən şübhələnilirsə, deri allergiya testləri (patch-test və ya prik-test) aparıla bilər. Bu testlər vasitəsilə dərinin hansı maddələrə qarşı həssas olduğu müəyyən edilir və müvafiq olaraq onlardan uzaq durmaq tövsiyə olunur.
Nəticədə, atopik dermatitin diaqnozu üçün xüsusi bir laborator “analiz” olmasa da, xəstənin klinik vəziyyətinin hərtərəfli qiymətləndirilməsi əsasdır. Dermatoloqun müayinəsi ilə yanaşı, xəstənin ailəsində allergik xəstəliklər olması, yanaşı astma və ya rinitin varlığı kimi məlumatlar da diaqnostik ipucları verə bilər.
Ekzemanın Müalicə Yolları – Təbii və Tibbi Yanaşmalar
Atopik dermatitin müalicəsində məqsəd dərinin iltihabını azaltmaq, qaşınmanı yüngülləşdirmək və dərinin baryer funksiyasını bərpa etməkdir. Ekzema tam sağaldan “dəqiq bir dərman” olmasa da, düzgün müalicə və qulluqla simptomları effektiv idarə etmək mümkündür. Müalicə strategiyaları aşağıdakılardır:
• Dəriyə qulluq və tetiklərin uzaqlaşdırılması: Müalicənin təməlini dərinin nəmli saxlanması və qıcıqlandırıcı faktorların aradan qaldırılması təşkil edir. Xəstələrə mütəmadi qalın nəmləndirici kremlərdən istifadə etmək, yalnız hipoallergen gigiyena vasitələri işlətmək, evdə toz və allergen kontrolu aparmaq tövsiyə edilir. Bu tədbirlər bəzən yüngül ekzemanı təkbaşına kontrol altında saxlaya bilər.
• Topikal kortikosteroidlər: Qaşınma və iltihabı azaltmaq üçün ən çox istifadə edilən dərman qrupudur. Hidrokortizon kimi zəif steroiddən tutmuş betametazon kimi güclü steroida qədər müxtəlif kremlər təyin edilə bilər. Kortikosteroid kremlər alovlanma dövrlərində qısa müddətli kurslarla istifadə olunur. Uzun müddət kontrolsuz istifadə edildikdə dəri incəlməsi kimi yan təsirləri ola biləcəyindən, həkim göstərişlərinə uyğun tətbiq olunmalıdır.
• Topikal kalsinevrin inhibitorları: Steroid istifadə etmək istənilməyən yerlərdə (məsələn, üz, göz ətrafı) və ya uzun müddət istifadə üçün alternativ olaraq takrolimus və pimekrolimus kimi məlhəmlər istifadə edilir. Bu preparatlar immun sistemi yerli olaraq tənzimləyərək iltihabı azaldır. 2 yaşdan yuxarı uşaqlarda və böyüklərdə istifadə olunur.
• Antihistamin preparatlar: Daxilə qəbul edilən antihistaminik dərmanlar (məsələn, difenhidramin, cetirizin) gecələr qaşınmanı azaltmağa kömək edə bilər. Onlar ekzamanın özünü müalicə etməsə də, qaşınmanı yüngülləşdirərək qaşıyıb dərini zədələməyin qarşısını alır.
• Antibiotik və antiviral müalicə: Ekzemalı dəridə tez-tez Staphylococcus aureus bakteriyası həddindən artıq çoxalır və ikinci dərəcəli infeksiyalara səbəb ola bilər. Əgər dəriyə infeksiya düşübsə (irinli qabıqlar, çatlar varsa), həkim müvəqqəti yerli və ya oral antibiotik müalicəsi yaza bilər. Eyni zamanda, herpes virusu ekzemalı dəridə geniş yayılmış infeksiya (eczema herpeticum) yarada bilər, belə situasiyalarda antiviral dərmanlar lazım gələ bilər.
• İmmun sisteminə təsir edən digər vasitələr: Çox şiddətli, konvensional müalicəyə tabe olmayan atopik dermatitdə fototerapiya (işıq müalicəsi) və ya sistemik immunosupressiv dərmanlar düşünülə bilər. Fototerapiyada dərinin ultrabənövşəyi şüalarla işıqlandırılması iltihabı azaldır. Son illərdə bioloji preparatlar ciddi hallarda istifadə olunur. Bu yanaşmalar yalnız dermatoloq nəzarətində tətbiq edilir.
Atopik dermatitin müalicəsi adətən mərhələli aparılır – əvvəlcə ən az invaziv üsullar sınanır, effekt olmadıqda növbəti mərhələyə keçilir. Mühüm məqamlardan biri də xəstəliyin idarəsində xəstənin maarifləndirilməsidir. Xəstə bilməlidir ki, bu xroniki bir durumdur və müalicə uzunmüddətli yanaşma tələb edir. Dəriyə düzgün qulluq vərdişləri (nəmləndirmə, qaşımadan çəkinmə və s.) müalicənin bir hissəsi kimi qəbul edilməlidir.
Həyat Tərzində Dəyişikliklərlə Ekzemanı Necə İdarə Etmək Olar?
Atopik dermatitli insanlar üçün həyat tərzi dəyişiklikləri xəstəliyin gedişini yüngülləşdirə və alovlanmaların tezliyini azalda bilər. Aşağıdakı tövsiyələrə əməl etmək faydalıdır:
• Mütəmadi nəmləndirmə rutinini qoruyun: Hər gün, xüsusilə də duşdan dərhal sonra, dərinizə uyğun qalın nəmləndiricini bütün bədəninizə çəkin. Evdə və işdə nəmləndirici kremi əlçatan yerdə saxlayın ki, gün ərzində yada düşdükcə tətbiq edə biləsiniz.
• Qaşıntını azaltma taktikaları: Şiddətli qaşınma gəldikdə, dəriyə soyuq kompres qoymaq və ya qaşınan sahəni yüngülcə masaj etmək qaşımaqdan yaxşıdır. Gecə yatarkən qaşınmanın qarşısını almaq üçün dırnaqlarınızı qısa kəsin və ya pambıq əlcək geyinin. Bəzi hallarda həkim yüngül sedativ antihistaminik verə bilər ki, xəstə rahat yatıb dərini cırmaqlamasın.
• Stressin idarə edilməsi və psixoloji dəstək: Stress və emosional gərginlik ekzemanı pisləşdirən amillərdəndir. Yoqa, nəfəs məşqləri, meditasiya kimi stress-azaldıcı üsullardan faydalanın. Xəstəlikdən dolayı əsəbi və ya depressiv hiss edirsinizsə, bunu həkiminizlə bölüşün; lazım gələrsə, psixoloji dəstək alın. Unutmayın ki, ekzema uzun müddət mübarizə tələb etdiyi üçün zehni sağlamlığınıza da diqqət yetirməlisiniz.
• İkinci dərəcəli infeksiyaların qarşısını alın: Dərinizdə açıq yaralar əmələ gələrsə, onları təmiz saxlayın və infeksiya əlaməti olarsa (irin, şişkinlik, qızdırma) dərhal həkimə müraciət edin. Ekzemalı sahələri mümkün qədər steril tutmağa çalışın; məsələn, çox cızılmış yaraların üzərinə təmiz sarğı qoya bilərsiniz.
• İqlim və mühitin tənzimlənməsi: Dəri çox qurumaması üçün evin havasını nəmləndirin, xüsusilə qış aylarında istilik sistemləri havanı qurutduqda. Evinizi mütəmadi havalandırın, lakin çox soyuq və quru havadan qorunun. Səyahət edərkən müxtəlif iqlimlər ekzemanı təsir edə bilər, buna hazırlıqlı olun (məsələn, öz nəmləndiricinizi götürün).
Ekzema ilə yaşamaq bir qədər səbr tələb etsə də, yuxarıdakı qaydalara əməl etməklə və həkiminizin məsləhətlərinə qulaq asaraq dərinizin vəziyyətində əhəmiyyətli yaxşılaşma əldə edə bilərsiniz. Nəzərə alın ki, atopik dermatit müalicə olunmasa belə, düzgün idarəetmə ilə uzun müddət ərzində remissiyada qala bilər və alovlanmaların şiddəti azalır.
