Mədə və Onikibarmaq Bağırsaq Xorası Nədir? Xoranın Səbəbləri
Mədə və onikibarmaq bağırsaq xorası (peptik xora xəstəliyi) həzm sisteminin çox rast gəlinən bir problemidir. Bu zaman mədənin və ya nazik bağırsağın onikibarmaq bağırsaq adlanan ilk hissəsinin daxili səthində açıq yara – yəni xora inkişaf edir.
Mədə və Onikibarmaq Xorası nədir və necə meydana gəlir?
Xora mədənin və ya onikibarmaq bağırsağın daxili divarını örtən selikli qişanın zədələnməsi nəticəsində əmələ gələn açıq yaradır. Normalda mədə öz turş mühitindən qorunmaq üçün qalın selik təbəqəsi ifraz edir. Eyni zamanda, onikibarmaq bağırsağın da həzm şirələrinə qarşı özünü qoruma mexanizmi var. Lakin müəyyən səbəblərdən (aşağıda bu səbəblərə baxacağıq) bu qoruyucu baryer zəiflədikdə, güclü mədə turşusu və həzm fermentləri toxumaları “yeməyə” başlayır və nəticədə selikli qişada dərin yara oyuğu – xora yaranır. Yəni, xora mədə şirəsinin hücumuna məruz qalmış bölgədə selikli qişanın tam qatlarla dağılması deməkdir. Xora səthi xırda eroziyadan fərqli olaraq daha dərindir və müalicə olunmadıqda getdikcə dərinləşə bilər.
Mədə və onikibarmaq bağırsaq konteksti: Peptik xora dedikdə əsasən iki lokalizasiya nəzərdə tutulur: mədə xorası (mədənin daxilində yaranan yara) və onikibarmaq bağırsaq xorası nazik bağırsağın ilk hissəsinin daxilində yaranan yara). Onikibarmaq bağırsaq xoraları daha tez-tez müşahidə olunur (təxminən 4 dəfə çox), mədə xoraləri isə nisbətən azdır. Bu iki növ xoranın yaranma mexanizmi oxşar olsa da, onlar arasında bəzi fərqlər var. Məsələn, onikibarmaq bağırsaq xorası olanlarda ağrı adətən acqarına ikən və gecə ortaya çıxır, bir şey yedikdən sonra yüngülləşə bilir. Mədə xorasında isə ağrı daha çox qida qəbulundan qısa müddət sonra başlaya bilər. Bunun səbəbi mədəyə daxil olan qidanın turşu ifrazını stimullaşdırmasıdır, halbuki onikibarmaq bağırsaqda yara olduqda, qida oraya düşdükdə turşuluğu bir qədər tamponlayıb ağrını azalda bilir. Hər iki halda xora ağrısı dözülməz dərəcədə ola bilər və insanın həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə azaldır.
Xoranın yaranma mexanizmi: Xoranın meydana gəlməsi üçün adətən iki amil arasında disbalans olmalıdır: mədə şirəsinin “hücum edən” amilləri (turşu və pepsin fermenti) və mədəni qoruyan amillər (selikli qişa və selik ifrazı). Sağlam insanda bu balans qorunur – mədə turşusu qidanın həzmi üçün lazımdır, lakin mədə divarını zədələmir, çünki qoruyucu selikli təbəqə onu zərərdən müdafiə edir. Lakin qoruyucu təbəqə hər hansı səbəbdən zəifləyərsə və ya turşu ifrazı həddindən artıq artarsa, mədə şirəsi selikli qişanı yandıraraq orada yara törədə bilər. Məhz buna görə, xoranın patogenezini ümumiləşdirsək, deyə bilərik ki, ya qoruyucu baryerin pozulması, ya da aqressiv həzm şirələrinin həddən artıq ifrazı (və ya hər ikisi) xora yaranmasına gətirib çıxarır. Xoraləarın əksəriyyəti məhz mədə və onikibarmaq bağırsaqda – yəni turş mədə şirəsinin ən çox təsir etdiyi bölgələrdə ortaya çıxır.
Beləliklə, xora mədə və bağırsaq divarının “öz-özünü həzm etməsi” nəticəsində yaranan bir yaradır. Növbəti bölmələrdə bu vəziyyətin hansı səbəblərdən baş verdiyini, risk faktorlarını və kimlərin daha çox risk altında olduğunu araşdıracağıq.
Diqqətinizi çəkə bilər: Bağırsaq İnfeksiyasını Yaradan Səbəblər: Bu Hal Qorxuludur?
Xoranın əsas səbəbləri (Helikobakter pylori və digər risk faktorları)
Xoraların böyük əksəriyyətinin arxasında iki əsas səbəb dayanır: Helikobakter pylori adlanan bakteriya infeksiyası və qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanların uzun müddət istifadəsi. Bu iki faktor mədənin qoruyucu təbəqəsinə zərər vuraraq turşunun toxumaları zədələməsinə şərait yaradır. Aşağıda hər iki səbəbi və digər mümkün risk faktorlarını ayrı-ayrılıqda izah edirik:
Helikobakter pylori infeksiyası: Helikobakter pylori (qısaca H. pylori) mədənin selikli qişasında yaşayan spiral formalı bir bakteriyadır. Dünyada insanların təxminən yarısının mədəsində bu bakteriya mövcuddur, lakin onların çoxunda hər hansı əlamət yaratmır. Helikobakter pylori normalda mədəni qoruyan selikli qişa təbəqəsində yaşayır və çox zaman uşaqlıq çağında yoluxur. Lakin bəzi hallarda bu bakteriya həddindən artıq çoxalaraq mədədə iltihaba səbəb olur, qoruyucu selik təbəqəsini zədələyir və mədə divarını turşuya qarşı həssas hala gətirir. Nəticədə mədə turşusu və fermentlər selikli qişanı rahatlıqla zədələyərək orada yara (xora) yaradır. Beləliklə, H. pylori infeksiyası xoranın formalaşmasında bir nömrəli amildir – hesablamalara görə, duodenum (onikibarmaq bağırsaq) xoralərinin 90%-ə qədəri, mədə xoralərinin isə təxminən 70-80%-i bu bakteriya ilə əlaqəlidir. Bir sözlə, əgər bir insanda H. pylori varsa, onda xora inkişafetmə riski həmin bakteriya daşımayan insana nisbətən xeyli (təxminən 3-10 dəfə) yüksəkdir.
Helikobakter pylorinin özəlliyi odur ki, o, mədənin turş mühitində yaşaya bilir və selikli qişaya yapışaraq onu müdafiəsiz buraxır. Bakteriya ureaza adlı ferment ifraz edərək öz ətrafında ammonyak yaradır və turşu mühitini neytrallaşdırıb sağ qalır. Ancaq bu proses zamanı əmələ gələn maddələr və bakteriyanın digər toksinləri mədənin daxili qişasını qıcıqlandırır, iltihab (gastrit) törədir. İltihablı və zədələnmiş selikli qişa isə artıq özünü bərpa etməkdə çətinlik çəkir və mədə turşusunun dağıdıcı təsirinə məruz qalır. H. pylori həmçinin mədə hüceyrələrinə birbaşa zərər verən enzimlər ifraz edərək yaranın dərinləşməsinə töhfə verə bilər.
Qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanlar: Aspirin, ibuprofen, naproksen kimi reseptsiz satılan ağrıkəsici və iltihabəleyhinə dərmanlar uzun müddət qəbul edildikdə xora yaranmasının ikinci əsas səbəbidir. Qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanlar orqanizmdə prostaglandin adlı maddələrin sintezini blok edir. Prostaglandinlər isə mədənin selikli qişasının qorunmasında mühüm rol oynayır – onlar selik və bikarbonat ifrazını təşviq edərək mədə divarını turşudan müdafiə edir. Qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanlar uzun müddət və ya yüksək dozada istifadə edildikdə mədədə prostaglandinlərin səviyyəsi azalır, nəticədə mədənin təbii müdafiə mexanizmi zəifləyir. Belə olan halda, turşu rahatlıqla selikli qişaya nüfuz edib orada yara əmələ gətirir. Xüsusilə yaşlı insanların revmatizm, artrit kimi səbəblərlə uzun müddət bu tip ağrıkəsicilər qəbul etməsi mədə xorası riskini xeyli artırır.
Siqaret çəkmək: Siqaret çəkməyi xoranın birbaşa səbəbi kimi tam təsdiqləyən dəlil yoxdur, lakin nikotin və tütün məhsullarının təsiri ilə mədədə turşu ifrazının artdığı, qan dövranının pozulduğu məlumdur. Siqaret çəkmək H. pylori infeksiyası olan insanlarda xora riskini daha da yüksəldir. Həmçinin, siqaret ölkə mövcud olduqda yaranın sağalmasını ləngidir və təkrarlanma ehtimalını artırır. Yəni, siqaret xora üçün mühüm bir risk faktorudur və ölkə xəstələrinin müalicəsində siqaretin tərgidilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır.
Alkoqollu içkilər: Spirtli içkilərin həddindən artıq qəbulu mədənin selikli qişasını birbaşa qıcıqlandırır və zədələyir. Tədqiqatlar göstərir ki, çoxlu miqdarda alkoqol mədədə turşu ifrazını artırır və selikli baryeri zəiflədə bilir. Bununla yanaşı, müntəzəm alkoqol qəbulu olan insanlarda H. pylori infeksiyası daha ağır seyr edə bilər. Alkoqol təkbaşına xora törədən əsas səbəb olmasa da, digər faktorlarla (məsələn, H. pylori və ya Qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanlar istifadəsi ilə) birlikdə xora yaranmasına töhfə verə bilər. Xüsusilə həm spirtli içki qəbul edib, həm də mütəmadi ağrıkəsici dərman istifadə edən insanlarda mədə xorası riski qat-qat artır.
Stress və qidalanma (yanlış inanclar): Uzun illər boyu mədə xorası xəstəliyinin yaranmasında günahkar kimi göstərilən amillərdən biri stress, digəri isə ədviyyatlı yeməklər idi. Lakin müasir tibbi araşdırmalar sübut edib ki, xroniki psixoloji stress və ya acı-ədviyyatlı qidalar xoranın birbaşa səbəbi deyil. Yəni insan təkcə əsəbi olduğu üçün və ya acılı yeməklər yediyi üçün mədəsində xora əmələ gəlmir. Bu amillər əslində yuxarıda bəhs etdiyimiz əsas səbəblərə (bakteriya və dərmanlar) nisbətən ikinci dərəcəli rol oynayır. Bununla yanaşı, stressin və düzgün olmayan qidalanmanın dolayısı ilə təsiri mümkündür: məsələn, güclü stress altında olan şəxs daha çox siqaret çəkə, yaxud ağrıkəsici dərmanlara əl ataraq özünü sussuzlaşdıra bilər, iştahsız olub düzgün qidalanmaya bilər – bütün bunlar isə dolayısı ilə xora riskini yüksəldə bilər. Eyni şəkildə, çox ədviyyatlı və turşulu qidalar mövcud xoranın simptomlarını ağırlaşdırıb narahatlığı artırsa da, onların özü sağlam insanın mədəsində xora yaratmaz. Bu mövzuya stress və həyat tərzinin rolu bölməsində daha ətraflı toxunacağıq.
Digər nadir səbəblər: Yuxarıda sadalanan faktorlar (H. pylori və Qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanlar) xoraların 90%-dən çoxuna cavabdehdir. Lakin bəzi nadir hallarda digər tibbi problemlər də mədə və ya onikibarmaq bağırsaqda xora yarana bilər. Məsələn, Zollinger-Ellison sindromu adlanan nadir bir xəstəlik zamanı mədədə həddindən artıq miqdarda turşu ifraz olunur və çoxsaylı, müalicəyə tabe olmayan xoralər meydana çıxır. Kron xəstəliyi kimi iltihabi bağırsaq xəstəlikləri də nadir hallarda onikibarmaq bağırsaq xoralarına yol aça bilər. Ciddi tibbi stress vəziyyətlərində – məsələn, ağır yanıq travmaları, kəllə-beyin travmaları (Cushing xorası) və ya sepsis kimi hallarda – mədənin qan təchizatı pozularaq kəskin xoralər inkişaf edə bilər. Bunlara “stress xoraları” deyilir və reanimasiyada yatan ağır xəstələrdə müşahidə oluna bilər. Nəhayət, mədə xərçəngi də bəzən selikli qişada yara şəklində özünü göstərə bilər; yəni sağalmayan, atipik görünüşlü xora arxasında bədxassəli şiş gizlənə bilər. Məhz buna görə də mədədə aşkarlanan xoraların biopsiyası (parçanın götürülüb mikroskop altında yoxlanılması) tələb olunur ki, xərçəng istisna edilsin.
Xora üçün risk faktorları: Ümumiləşdirsək, H. pylori infeksiyası daşımaq və uzun müddət Qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanlar qəbulu xora üçün əsas risk faktorlarıdır. Bu iki faktor birlikdə olduqda risk daha da yüksəlir. Məsələn, H. pylori müsbət olub həm də tez-tez ağrıkəsici qəbul edən bir insanın xora olma ehtimalı çox yüksəkdir. Bunlardan əlavə, siqaret və alkoqol kimi vərdişlər də riski artırır. Yuxarı yaşlarda olmaq da nisbi risk faktorudur – yaşlandıqca həm H. pylori-yə yoluxma ehtimalı yüksəlir, həm də revmatizmə bağlı ağrılar üçün Qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanların istifadəsi artır. Genetik meyllilik də rol oynaya bilər: məsələn, birinci dərəcəli qohumlarında xora xəstəliyi olan insanlarda risk bir qədər artmış hesab olunur. Lakin ümumilikdə düzgün yaşam tərzi sürən, H. pylori infeksiyası olmayan və ağrıkəsiciləri sui-istifadə etməyən şəxslərdə mədə xorası inkişaf etmə ehtimalı çox aşağıdır.
Digər məqaləmizə nəzər yetirin: Bağırsaq Mikrobiomu Nədir? Nevroloji Sağlamlıq üçün Risklidir?
