Bağırsaq Mikrobiomu Nədir? Nevroloji Sağlamlıq üçün Risklidir?

Bağırsaq Mikrobiomu Nədir? Nevroloji Sağlamlıq üçün Risklidir?

Bağırsaq mikrobiomu həzm sistemində yaşayan bakteriyalar, viruslar, göbələklər və digər mikroblar da daxil olmaqla geniş mikroorqanizmlər toplusuna aiddir. Bu mürəkkəb ekosistem ümumi sağlamlığın qorunmasında mühüm rol oynayır və müxtəlif fizioloji funksiyalar üçün çox vacibdir. İnsan bağırsağının mikrobiomu inanılmaz dərəcədə müxtəlifdir, trilyonlarla mikroorqanizm birlikdə zərif tarazlığa töhfə verir.

Bağırsaq mikrobiomunun əhəmiyyəti nələrdir?

Həzm funksiyası. Sözü gedən mikrobiom kompleks karbohidratların həzminə kömək edir, əsas vitaminləri sintez edir və qida maddələrinin udulmasını təşviq edir. Başqa cür həzm olunmayan maddələrin parçalanmasına kömək edir.

İmmunitet sisteminin tənzimlənməsi. Bağırsağın sağlam mikrobiomu möhkəm immun sistemi ilə sıx bağlıdır. Bağırsaqdakı faydalı bakteriyalar immun cavabı modullaşdırmağa kömək edir, patogenlərdən qoruyur, lazımsız iltihabın qarşısını alır.

Metabolizm və enerji tənzimlənməsi. Bu mikrobiom qida liflərinin fermentasiyasında və qısa zəncirli yağ turşularının istehsalında iştirak edərək maddələr mübadiləsinə təsir göstərir. Bu proses enerji tənzimlənməsinə təsir edə bilər və çəki idarə etmək üçün təsirləri ola bilər.

Bioaktiv birləşmələrin sintezi. Bağırsaqdakı mikroblar həzm sistemindən kənara çıxan müxtəlif fizioloji proseslərdə rol oynayan bioaktiv birləşmələr, o cümlədən nörotransmitterlər və metabolitlər istehsal edir.

Bağırsaq və beyin arasında əlaqə nədən ibarətdir?

Bağırsaq-beyin oxu mərkəzi sinir sistemini (CNS) və mədə-bağırsaq traktının selikli qişasına daxil olan bağırsaq sinir sistemini (ENS) birləşdirən iki istiqamətli rabitə sistemidir. Bu mürəkkəb system həm fiziki, həm də psixoloji sağlamlığa təsir edərək bağırsaq və beyin arasında daimi əlaqə yaratmağa imkan verir.

Bu əlaqənin əsas əhəmiyyəti bunlardır:

• Neyrotransmitter istehsalı
• Psixi sağlamlığa təsir
• İmmunitet sisteminin modulyasiyası
• Şüuraltı funksiyaya təsir

Neyrotransmitter istehsalı. Bu mikrobiomu əhval-ruhiyyənin tənzimlənməsində və zehni rifahda mühüm rol oynayan serotonin və dopamin kimi neyrotransmitterlərin istehsalına kömək edir.

Psixi sağlamlığa təsir. Müşahidələrimiz bu mikroorqanizmlə toplusu ilə narahatlıq, depressiya və stress də daxil olmaqla psixi sağlamlıq vəziyyəti arasında güclü əlaqə olduğunu göstərir. Bağırsaq mikrobiotasında tarazlığın pozulması bu şərtlərin artması riski ilə əlaqəlidir.

İmmunitet sisteminin modulyasiyası. Sözü gedən mikrobiom iltihab səviyyələrinə təsir edərək immun reaksiyasını modulyasiya edə bilər. Xroniki iltihab müxtəlif nevroloji pozğunluqlarda iştirak edir və sağlam bağırsağın saxlanması bu risklərin azaldılmasına kömək edə bilər.

Şüuraltı funksiyaya təsir. Bu mikrobiomun idrak funksiyasına təsir edə biləcəyi, habelə Alzheimer və Parkinson kimi neyrodegenerativ xəstəliklərdə rol oynaya biləcəyinə dair müşahidələr də mövcuddur.

Sözü gedən amil və beyin arasındakı mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəni başa düşmək və qiymətləndirmək bütöv sağlamlığın təşviqi üçün vacibdir. Bu sahədə davamlı aparılan tədqiqatlar bağırsaqların təkcə həzmə deyil, həm də zehni və nevroloji rifaha təsir göstərdiyi çoxşaxəli üsulları aşkar etməyə davam edir.

Bağırsaq mikrobiomunun serotonin tənzimlənməsində rolu nədir?

Onun əhval-ruhiyyənin tənzimlənməsində, yuxuda, iştahda və müxtəlif fizioloji proseslərdə iştirak edən mühüm neyrotransmitter olan serotoninin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Bədəndəki serotoninin böyük hissəsi mədə-bağırsaq traktında istehsal olunur və bu mikrobiom bir neçə mexanizm vasitəsilə serotonin səviyyəsinə təsir göstərir:

• Prekursor sintezi
• Enzimatik yollar
• Serotonin nəqli. 
• Enterokromaffin hüceyrələri ilə qarşılıqlı əlaqə
• Qısa zəncirli yağ turşusu istehsalı
• Bağırsaq-Beyin oxunun əlaqəsi
• Psixi sağlamlığa təsir

Prekursor sintezi. Triptofan, serotonin sintezi üçün başlıca rol oynayan bir amin turşusudur. Bağırsaq bakteriyaları, xüsusən də müəyyən bakteriya suşları triptofanı bioaktiv birləşmələrə metabolizə edə bilər. Triptofanın mövcudluğu serotonin istehsalında əsas amildir.

Enzimatik yollar. Bağırsaq bakteriyaları serotonin sintezində iştirak edən enzimatik yollara kömək edir. Məsələn, serotonin istehsalında əsas ferment olan triptofan hidroksilaz kimi fermentlər istehsal edirlər.

Serotonin nəqli. Bu mikroorqanizmlər toplusu bağırsaq selikli qişası boyunca serotoninin daşınmasına təsir göstərə bilər. Bəzi tədqiqatlar müəyyən bakteriyaların serotonin daşıyıcıları ilə əlaqəli genlərin ifadəsinə təsir göstərə biləcəyini göstərir.

Enterokromaffin hüceyrələri ilə qarşılıqlı əlaqə. Bağırsağın selikli qişasında yerləşən enterokromaffin hüceyrələr serotoninin sintezindən və sərbəst buraxılmasından məsuldur. Sözü gedən mikrobiom bu hüceyrələrlə qarşılıqlı əlaqədə ola bilər, müxtəlif stimullara, o cümlədən xüsusi bakteriyaların mövcudluğuna cavab olaraq serotonin salınmasına təsir göstərir.

Qısa zəncirli yağ turşusu istehsalı. Qida liflərinin bağırsaq bakteriyaları tərəfindən fermentasiyası butirat kimi qısa zəncirli yağ turşularını (SCFA) əmələ gətirir. SCFAs enterokromafin hüceyrələrindən serotoninin sərbəst buraxılmasını stimullaşdıra bilər və serotonin siqnalına kömək edə bilər.

Bağırsaq-Beyin oxunun əlaqəsi. Bu mikrobiom bağırsaq-beyin oxu vasitəsilə mərkəzi sinir sistemi ilə əlaqə qurur. Mikrobiotadan təsirlənən bağırsaqdan gələn siqnallar beyində serotoninin tənzimlənməsinə təsir edərək əhval-ruhiyyəyə və davranışa təsir edə bilər.

Psixi sağlamlığa təsir. Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi mikrobiomda balanssızlıqlar depressiya və narahatlıq kimi əhval pozğunluqları ilə əlaqəlidir. Serotonin səviyyələrinin tənzimlənməsinin pozulması tez-tez bu şərtlərlə əlaqədardır və sözü gedən mikrobiom zehni rifahı təsir etmək üçün serotoninin modulyasiyasında rol oynaya bilər.

Qidalanma təsiri. Qidalanma mikroorqanizmlər toplusunun tərkibinin formalaşmasında və nəticədə serotoninin tənzimlənməsində həlledici rol oynayır. Prebiyotiklər və probiyotiklər kimi bəzi pəhriz komponentləri sağlam bağırsaq mikrobiotasını dəstəkləyə və serotonin balansına töhfə verə bilər.

Bu mikroorqanizmlər toplusu ilə serotonin tənzimlənməsi arasındakı mürəkkəb əlaqəni başa düşmək bağırsaq sağlamlığının psixi rifaha potensial təsirini vurğulayır. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar mikrobiomun nörotransmitter istehsalına və siqnalizasiyasına təsir etdiyi xüsusi mexanizmləri aşkar etməyə davam edir, psixi sağlamlıq şəraiti üçün potensial terapevtik yanaşmalar haqqında anlayışlar təqdim edir.

Bağırsaq mikrobiomundakı balanssızlığın nevroloji sağlamlığa hansı təsirləri var?

Bu mikrobiomda tez-tez disbioz olaraq adlandırılan bir balanssızlıq nevroloji sağlamlığa müxtəlif təsirlər göstərə bilər. Bağırsaq-beyin oxu vasitəsilə bağırsaq və beyin arasında mürəkkəb əlaqə olması, həm də bağırsaqdakı mikroorqanizmlər toplusunun tərkibində olan dəyişikliklərin beyin funksiyasına təsir edə bilməsinə və nevroloji xəstəliklərin inkişafına və ya kəskinləşməsinə təsir etməsinə səbəb ola bilər. Sözü gedən mikrobiomda olan balanssızlığın nevroloji sağlamlığa bəzi təsirləri bunlardır:

• Neyroiltihab
• Dəyişmiş neyrotransmitter istehsalı
• Qan-Beyin baryerinin pozulması
• Neyroinkişafa təsiri 
• İdrak zədələnməsi
• Stres reaksiyasının pozulması
• Psixi sağlamlıq pozğunluqları riskinin artması
• Zədələnmiş sinaptik plastiklik
• Yüksək oksidləşdirici stres
• Nevroloji vəziyyətlərin kəskinləşməsi

Neyroiltihab. Mikroorqanizmlər toplusunda disbioz iltihabın artmasına səbəb ola bilər və həmçinin xroniki iltihab Alzheimer xəstəliyi, Parkinson xəstəliyi və dağınıq skleroz da daxil olmaqla bir neçə nevroloji pozğunluqda iştirak edir.

Dəyişmiş neyrotransmitter istehsalı. Bağırsaq mikrobiotasının tərkibindəki dəyişikliklər serotonin və dopamin kimi nörotransmitterlərin istehsalına təsir göstərə bilər. Bu nörotransmitterlərdəki balanssızlıqlar depressiya və narahatlıq da daxil olmaqla əhval pozğunluğu ilə əlaqəli olur.

Qan-Beyin baryerinin pozulması. Disbioz qan və beyin arasında maddələrin keçidini tənzimləyən qoruyucu maneə olan qan-beyin baryerinin pozulmasına təsir edə bilər. Təhlükəli qan-beyin baryeri neyroinflamasiya və neyrodegenerativ xəstəliklərlə əlaqəlidir.

Neyroinkişafa təsiri. Prenatal və postnatal dövrlər də daxil olmaqla, həyatın erkən dövründə sözü gedən vəziyyətdə balanssızlıq neyroinkişafa təsir göstərə bilər və autizm spektri pozğunluqları kimi neyroinkişaf pozğunluqları riskini artıra bilər.

İdrak zədələnməsi. Disbioz idrakda pozğunluq və idrak funksiyasının azalması ilə əlaqələndir. Ona görə də bu, yaşa bağlı idrak geriləməsi, həmçinin demans kimi neyrodegenerativ vəziyyətlərlə əlaqəli ola bilər.

Stres reaksiyasının pozulması. Disbioz hipotalamo-hipofiz-adrenal (HPA) oxu da daxil olmaqla, stressə reaksiya sisteminə təsir göstərə bilər. Stres reaksiyasının tənzimlənməməsi əhval pozğunluğu ilə əlaqəli olur və ümumi nevroloji sağlamlığa təsir göstərə bilər.

Psixi sağlamlıq pozğunluqları riskinin artması. Sözü gedən balanssızlıqlar depressiya, narahatlıq və streslə əlaqəli vəziyyətlər də daxil olmaqla, psixi sağlamlıq pozğunluqları riskinin artması ilə əlaqəli ola bilər.

Zədələnmiş sinaptik plastiklik. Bağırsaq mikrobiomu sinaptik plastisiyaya, sinapsların zamanla güclənmə və ya zəifləmə qabiliyyətinə təsir göstərə bilər. Sinaptik plastisiyadakı dəyişikliklər öyrənmə və yaddaşla əlaqəlidir və onda olan pozuntular idrak disfunksiyaya təsir edə bilər.

Yüksək oksidləşdirici stres. Disbioz, oksidləşdirici stresə səbəb olan reaktiv oksigen növlərinin (ROS) istehsalında balanssızlığa səbəb ola bilər. Artan oksidləşdirici stress neyrodegenerativ xəstəliklərlə əlaqələndirilir.

Nevroloji vəziyyətlərin kəskinləşməsi. Balanssız mövcud nevroloji vəziyyəti, potensial olaraq pisləşən simptomları və irəliləyişi gücləndirə bilər.

Bağırsaq mikrobiomu hansı neyrodegenerativ xəstəliklərə səbəb ola bilər?

Onun neyrodegenerativ xəstəliklərdəki rolu ilə bağlı araşdırmalar hələ də davam etsə də, onda olan balanssızlığın müəyyən neyrodegenerativ pozğunluqların yaranmasında və ya mövzud vəziyyətin inkişafında rolu bizə bəllidir. Sözü gedən vəziyyətin təsir edə bildiyi bəzi neyrodegenerativ xəstəliklər bunlardır:

• Alzheimer xəstəliyi (AX)
• Parkinson xəstəliyi (PX)
• Dağınıq skleroz (MS)

Alzheimer xəstəliyi (AX). Mikrobiotada balanssızlıq iltihaba kömək edə, qan-beyin baryerinin bütövlüyünə təsir göstərə bilər və AX üçün xarakterik olan beta-amiloid lövhələrinin yığılmasına təsir göstərə bilər.

Parkinson xəstəliyi (PX). Sözü gedən mikroorqanizmlər toplusunun tərkibindəki dəyişikliklər iltihaba və PX-nin əsas xüsusiyyətləri olan alfa-sinuklein birləşməsinə kömək edə bilər.

Dağınıq skleroz (MS). Dağınıq skleroz mərkəzi sinir sisteminin otoimmün demiyelinləşdirici xəstəliyidir. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, sözü gedən mikrobiom immunitet sisteminə təsir edə bilər və dağınız sklerozun inkişafına və ya kəskinləşməsinə təsir edə bilər. MS olan insanlarda mikrobiotanın tərkibində dəyişikliklər müşahidə edilmişdir.

Bağırsaq mikrobiomunun neyrodegenerativ xəstəliklərə təsirinin çox faktorial olduğunu və genetik, ətraf mühit və mikrob faktorlarının kompleks qarşılıqlı təsirini ehtiva etdiyini qəbul etmək vacibdir. 

Probiyotiklər bağırsaq mikrobiomunun nevroloji faktorlarına necə təsir edir?

Adekvat miqdarda istehlak edildikdə sağlamlığa fayda verən canlı mikroorqanizmlər olan probiyotiklər bağırsaq mikrobiomunun nevroloji faktorlarına bir neçə yolla təsir göstərə bilər. Bu sahədə tədqiqatlar davam etsə də, bəzi probiyotiklərin bağırsaq-beyin oxunun modulyasiyası vasitəsilə nevroloji sağlamlığa müsbət təsir göstərə biləcəyinə dair sübutlar var. Probiyotiklərin sözü gedən vəziyyətin nevroloji faktorlarına təsir göstərə biləcəyi bəzi yollar bunlardır:

• Neyrotransmitter istehsalı
• Bağırsaq-Beyin oxunun modulyasiyası
• Stres reaksiyasının tənzimlənməsi
• Neyroaktiv birləşmələrin sintezi
• Qan-Beyin baryerinin qorunması
• Nevroloji pozğunluqlarda potensial rol
• Koqnitiv funksiyaya dəstək

Neyrotransmitter istehsalı. Bəzi probiotik suşların bağırsaqda qamma-aminobutirik turşu (GABA) və serotonin kimi neyrotransmitterlər istehsal etdiyi göstərilmişdir. Bu nörotransmitterlər əhval-ruhiyyənin tənzimlənməsində rol oynayır və nevroloji funksiyaya təsir göstərə bilər.
İltihab əleyhinə təsirlər. Probiyotiklər bağırsaqda antiinflamatuar təsirlərə malik ola bilər, əks halda neyroinflamasiyaya səbəb ola biləcək iltihabı azaldır. Xroniki iltihab müxtəlif nevroloji xəstəliklərlə əlaqələndirilir və iltihabı azaltmaq nevroloji sağlamlığa müsbət təsir göstərə bilər.

Bağırsaq-Beyin oxunun modulyasiyası. Probiyotiklər bağırsaq-beyin oxu vasitəsilə bağırsaq və beyin arasındakı əlaqəni modullaşdıra bilər. Onlar bağırsaq və mərkəzi sinir sistemi arasında iki istiqamətli əlaqəni təmin edən siqnal molekullarının, immun amillərin və neyrotransmitterlərin sərbəst buraxılmasına təsir göstərə bilər.

Stres reaksiyasının tənzimlənməsi. Bəzi probiyotiklər hipotalamo-hipofiz-adrenal (HPA) oxu da daxil olmaqla, stresə cavab sistemini modulyasiya etmək potensialına görə tədqiq edilmişdir. Stres hormonlarının sərbəst buraxılmasına təsir edərək, probiyotiklər stress və narahatlıqla əlaqəli nevroloji faktorlara təsir göstərə bilər.

Neyroaktiv birləşmələrin sintezi. Bəzi probiotik suşlar qısa zəncirli yağ turşuları (SCFAs) və digər metabolitlər kimi neyroaktiv birləşmələr istehsal etmək qabiliyyətinə malikdir. Bu birləşmələr neyron funksiyasına təsir göstərə bilər və nevroloji rifaha kömək edə bilər.

Qan-Beyin baryerinin qorunması. Probiyotiklər qan və beyin arasında maddələrin keçidini tənzimləyən mühüm maneə olan qan-beyin baryerinin bütövlüyünün qorunmasında rol oynaya bilər. Bu qoruma zərərli maddələrin beyinə daxil olmasının qarşısını ala bilər.

Nevroloji pozğunluqlarda potensial rol. Bəzi tədqiqatlar probiyotiklərin depressiya, narahatlıq və neyrodegenerativ xəstəliklər kimi nevroloji pozğunluqlarda terapevtik potensiala malik ola biləcəyini göstərir. 

Koqnitiv funksiyaya dəstək. Probiyotiklər iltihab, oksidləşdirici stress və neyrotrofik amillərin istehsalı kimi amillərə təsir edərək idrak funksiyasına kömək edə bilər. Bu amillər sinir sisteminin sağlam olması üçün vacibdir.

Qeyd etmək vacibdir ki, probiyotiklərin təsirləri istifadə olunan xüsusi suşlardan, fərdin sağlamlıq vəziyyətindən və digər amillərdən asılı olaraq dəyişə bilər. Buna görə də düzgün probiotik əlavəsinin təyini və istifadəsi mütləq həkim tərəfindən təyin olunmalıdır.

Bağırsaq mikrobiomunu və nevroloji sağlamlığı necə qorumaq olar?

Bağırsaq mikrobiomunun qorunması və nevroloji sağlamlığın təşviqi həyat tərzini, qidalanma seçimlərini və digər amilləri əhatə edən vahid bir yanaşmanın qəbulunu əhatə edir. 

Bu mikrobiomu qorumaq və nevroloji sağlamlığı dəstəkləmək üçün atılan bəzi addımlar bunlardır:

Müxtəlif və balanslı qidalar yeyin. Meyvələr, tərəvəzlər, tam taxıllar və paxlalılar da daxil olmaqla faydalı bakteriyaları qidalandıran prebiyotiklərlə zəngin qidaları istehlak edin. Bu cür müxtəlif qidalar sağlam və müxtəlif bağırsaq mikrobiomunu dəstəkləyir. 

Fermentasiya edilmiş qidaları daxil edin. Qidanıza qatıq, kefir və duzlu kələm kimi fermentləşdirilmiş qidaları daxil edin. Bu qidalar sağlam bağırsaq mikrobiomuna töhfə verə biləcək faydalı probiyotikləri ehtiva edir.

İşlənmiş qidaları və əlavə şəkərləri məhdudlaşdırın. Yüksək dərəcədə işlənmiş qidaların və əlavə şəkərdə yüksək olanların qəbulunu azaldın. Bu növ qidalar bağırsaq mikrobiomunun tərkibinə mənfi təsir göstərə bilər və onda iltihaba səbəb ola bilər.

Maye qəbulu. Adekvat nəmləndirmə bağırsaq sağlamlığı da daxil olmaqla ümumi sağlamlığı dəstəkləyir. Su bağırsaqların selikli qişasını qorumağa kömək edir və həzmi dəstəkləyir.

Prebiyotik əlavələri nəzərdən keçirin. Həkim ilə məsləhətləşərək, bağırsaqda faydalı bakteriyaların böyüməsini dəstəkləmək üçün prebiyotik əlavələri nəzərdən keçirin. Prebiyotiklər probiyotiklərin böyüməsini təşviq edən həzm olunmayan liflərdir.

Probiyotik əlavələr. Xüsusilə antibiotik müalicəsi zamanı və sonrasında və ya mədə-bağırsaq problemləri ilə qarşılaşdıqda probiyotik əlavələri nəzərdən keçirin. Bağırsaq sağlamlığına faydası bilinən suşlarla yüksək keyfiyyətli əlavə seçin.

Stresi idarə edin. Xroniki stres bağırsaq mikrobiomuna mənfi təsir göstərə bilər və ondakı iltihaba təsir edə bilər. Həm bağırsaqları, həm də nevroloji sağlamlığı dəstəkləmək üçün meditasiya, dərin nəfəs alma və ya yoqa kimi stresi azaldan üsulları tətbiq edin.

Adekvat yuxu. Normal və kifayət qədər yuxuya üstünlük verin. Yuxu ümumi sağlamlıqda mühüm rol oynayır və bağırsaq mikrobiomunun müxtəlifliyi və tarazlığı ilə əlaqəlidir.

Daimi məşq. Müntəzəm fiziki fəaliyyətlə məşğul olun, çünki məşq daha müxtəlif bağırsaq mikrobiomu ilə əlaqələndirilir. Aerobik və güc məşqlərinin birləşməsini hədəfləyin.

Antibiotik istifadəsini məhdudlaşdırın. Antibiotiklərdən ehtiyatla və yalnız həkim tərəfindən təyin edildikdə istifadə edin. Antibiotiklər bağırsaq mikrobiomunun tarazlığını poza bilər və bu səbəbdən də onun lazımsız istifadəsindən çəkinmək lazımdır.

Dezinfeksiyaedici maddələrin həddindən artıq istifadəsindən çəkinin. Gigiyena vacib olsa da, antimikrob məhsulların və dezinfeksiyaedici maddələrin həddindən artıq istifadəsi bağırsaq mikrobiomunun müxtəlifliyinə mənfi təsir göstərə bilər. Onları düzgün istifadə edin və mümkün olduqda daha təbii alternativləri nəzərdən keçirin.

Ətraf mühitə məruz qalmalar. Çirkləndiricilərə və müəyyən kimyəvi maddələrə məruz qalma kimi bağırsaq mikrobiomuna təsir edə biləcək ətraf mühit faktorlarını nəzərə alın. Mümkün olduqda bu hala məruz qalmağı minimuma endirin.

Həkim ilə məsləhətləşin. Bağırsaq sağlamlığı və ya nevroloji simptomlarla bağlı hər hansı narahatlığınız varsa, düzgün müalicə üsulunun təyin olması üçün həkim müayinəsində olun. Həkim fərdi məsləhətlər verə, lazım gələrsə, müvafiq testlər keçirə və lazımi müalicəni tövsiyə edə bilərlər.

Unutmayın ki, həyat tərzi və qida dəyişikliklərinə fərdi reaksiyalar fərqli ola bilər. Bu vəziyyətə davamlı və balanslı bir yanaşma qəbul etmək vacibdir. Qidalanmanızda və ya həyat tərzinizdə əhəmiyyətli dəyişikliklər etməzdən əvvəl, xüsusən də əvvəlcədən mövcud sağlamlıq vəziyyətləriniz varsa, fərdi təlimatlar üçün həkimlə məsləhətləşmək mütləqdir.