Arıqlamamaq nə deməkdir və niyə baş verir?
Arıqlamamaq — yəni çəkinin uzun müddət eyni qalması və ya artması — bədənin enerji balansında pozulma deməkdir. Normalda bədən yediyimiz qidadan aldığı enerjini yandırır. Amma bu sistemə təsir edən hormonal, metabolik və psixoloji faktorlar olduqda yağ yandırma prosesi zəifləyir.
Bu vəziyyət sadəcə “az yemək” və “çox hərəkət etmək” prinsipi ilə həll edilmir, çünki arxasında çox zaman fizioloji pozğunluq dayanır.
Əsas səbəbləri başlıca olaraq endokrin, metabolik, psixoloji və dərmanla əlaqəli kateqoriyalara bölmək mümkündür.
1. Qalxanabənzər vəzin zəif işləməsi (hipotireoz)
Ən geniş yayılmış səbəblərdən biridir. Qalxanabənzər vəz (tiroid) orqanizmin enerji istehsalını və maddələr mübadiləsini tənzimləyir. Hormon səviyyələri azaldıqda, maddələr mübadiləsi yavaşlayır və bədən aldığı qidanı daha az yandırmağa başlayır.
Əlamətləri:
Davamlı yorğunluq və yuxululuq
Soyuğa qarşı həssaslıq
Qəbizlik, quru dəri, saç tökülməsi
Dəyişməyən və ya artan çəki
Hipotireozun təsdiqi üçün TSH və FT4 analizləri aparılır. Müalicə adətən levotiroksin adlı hormon əvəzləyici dərmanla aparılır və doza həkim tərəfindən tənzimlənir.
Əsas açar sözlər: qalxanabənzər vəzin zəif işləməsi, hipotireoz, tiroid hormonları, arıqlamamaq
2. İnsulin müqaviməti və şəkərli diabetin başlanğıcı
İnsulin müqaviməti zamanı hüceyrələr insulinin siqnalına lazımi cavab vermir, nəticədə bədəndə yağ yandırmaq əvəzinə yağ toplama baş verir.
Əlamətləri:
Qarın bölgəsində piy yığılması
Yeməkdən sonra yuxululuq və aclıq hissi
Dərinin tündləşməsi (xüsusilə boyun və qoltuqaltı hissədə)
Qanda şəkərin və insulinin yüksəlməsi
İnsulin müqaviməti arıqlamamaqla yanaşı, gələcəkdə şəkərli diabet üçün əsas risk faktorudur. Qan analizlərində HOMA-IR, HbA1c və qlükoza səviyyələri ilə aşkarlanır.
Əlavə açar sözlər: insulin müqaviməti, metabolik sindrom, prediyabet, çəki problemi
3. Polikistik yumurtalıq sindromu (PKOS)
Xanımlarda arıqlamamaq çox zaman PKOS (çoxpolikistoz yumurtalıq sindromu) ilə əlaqələndirilir. Bu xəstəlikdə hormon balansı pozulur, bədəndə kişi hormonları artır və yumurtalıqların fəaliyyəti dəyişir.
Əlamətləri:
Menstrual sikldə pozğunluq
Qarın və bel ətrafında çəki artımı
Dəridə sızanaq və tüklənmə
Hamilə qalmaqda çətinlik
PKOS zamanı insulin müqaviməti də müşahidə olunur, bu da arıqlamağı daha da çətinləşdirir.
Müalicə endokrinoloq və ginekoloq nəzarətində həyata keçirilir: pəhriz, fiziki aktivlik və insulin həssaslaşdırıcı preparatlar tətbiq olunur.
4. Kortizolun artması və stress (Cushing sindromu və xroniki stress)
Kortizol — “stress hormonu” kimi tanınır və uzun müddət yüksək olduqda yağ yandırma qabiliyyətini azaldır.
Həm emosional stress, həm də Cushing sindromu kimi xəstəliklərdə kortizol səviyyəsi yüksəlir.
Əlamətləri:
Qarın və üz bölgəsində piy toplanması
Dərinin incəlməsi, bənövşəyi striyalar
Yorğunluq və yuxusuzluq
Kortizol artımı həm psixoloji səbəblərlə, həm də böyrəküstü vəz xəstəlikləri ilə bağlı ola bilər. Yuxusuzluq, narahatlıq və emosional yeyim də bu vəziyyəti ağırlaşdırır.
5. Yuxu apneyası və yuxu pozğunluqları
Yetərincə yuxu almamaq və ya gecə nəfəs dayanması ilə müşahidə olunan yuxu apneyası maddələr mübadiləsini pozur.
Orqanizm daimi stress vəziyyətinə düşür, insulin və kortizol səviyyəsi yüksəlir, bu da çəkiyə təsir göstərir.
Yuxu apneyası xüsusilə xroniki xorultu, səhər baş ağrısı və gün içi yorğunluq ilə özünü göstərir.
Bu halda polisomnoqrafiya müayinəsi aparılır və müalicə CPAP cihazı ilə mümkündür.
6. Depressiya, anksiyete və bəzi psixoloji faktorlar
Psixoloji gərginlik zamanı bədən kortizol və adrenalin hormonlarını daha çox ifraz edir. Bu da insulin müqavimətini və iştahanı artırır.
Əlavə olaraq, bəzi antidepressant və sakitləşdirici dərmanlar da çəki artımına səbəb olur.
Bu halda həm psixoterapiya, həm də pəhriz və idman balansı vacibdir.
Əlavə açar sözlər: depressiya və çəki, stress hormonları, kortizol, psixoloji arıqlamamaq
7. Hormon balanssızlığı və yaşla bağlı dəyişikliklər
Xanımlarda menopauza, kişilərdə isə andropauza dövründə estrogen və testosteron səviyyələrinin azalması maddələr mübadiləsini zəiflədir.
Hormon dəyişiklikləri həm əzələ kütləsini azaldır, həm də yağ yığılmasını artırır.
Bu vəziyyətdə müntəzəm fiziki aktivlik, zülal tərkibli qidalanma və həkim nəzarətində hormonal terapiya vacibdir.
8. Dərmanların yan təsirləri
Bəzi dərmanlar arıqlama prosesini çətinləşdirə bilər:
Kortikosteroidlər (iltihab əleyhinə dərmanlar)
Antidepressantlar və antipsixotiklər
Şəkər xəstəliyi üçün bəzi insulin preparatları
Beta-blokerlər (ürək-damar xəstəlikləri üçün)
Dərmanı dayandırmaq düzgün deyil; həkimlə məsləhətləşərək alternativ preparatlar seçilə bilər.
9. Qidalanma və həyat tərzi ilə bağlı səbəblər
Bəzən arıqlamamaq tibbi yox, davranış və vərdişlərlə bağlıdır.
Kalori miqdarı azaldılsa da, qidalar yüksək glisemik indeksə malikdirsə (ağ çörək, şirniyyat, qazlı içkilər), insulin səviyyəsi artır.
Yuxusuzluq, stress, az hərəkət və düzgün olmayan yemək saatları da bədənin enerji istifadəsini azaldır.
Bu hallarda həyat tərzinin tənzimlənməsi (yuxu, su qəbulu, günəş işığı, gündəlik 8–10 min addım) çox faydalıdır.
Arıqlamamaqla bağlı diaqnostika
Əgər pəhriz və idmanla nəticə yoxdursa, aşağıdakı analizlər arıqlamamağın səbəbini müəyyən etməyə kömək edə bilər:
Qalxanabənzər vəz hormonları (TSH, FT4, Anti-TPO)
Qanda şəkər və insulin səviyyəsi (HOMA-IR)
Kortizol və DHEA-S səviyyəsi
Cinsi hormonlar (estrogen, testosteron, LH, FSH)
Dəmir, D vitamini və B12 səviyyəsi
Analizlər nəticəsində səbəb tapıldıqdan sonra həkim fərdi müalicə planı hazırlayır.
Arıqlamamaqla necə mübarizə aparmaq olar?
Əvvəlcə səbəbi tapmaq lazımdır — pəhrizi dəyişməzdən öncə həkimlə məsləhətləşin.
Gündəlik qidalanma və yuxu ritmini izləyin.
Zülal və liflə zəngin, şəkəri az pəhriz maddələr mübadiləsini canlandırır.
Hər gün ən az 30–40 dəqiqə aktiv hərəkət edin.
Stressi azaltmaq üçün meditasiya, nəfəs məşqləri və açıq hava fəaliyyəti tətbiq edin.
Əgər hormonal pozğunluq varsa, tibbi müalicə ilə paralel şəkildə qidalanma və məşq proqramı uyğunlaşdırılmalıdır.
Nəticə
Arıqlamamaq çox zaman sadəcə “düzgün pəhriz saxlamamaq”la bağlı deyil, bəzən qalxanabənzər vəz, insulin, kortizol və cinsi hormonlarla əlaqəli tibbi problemlərin göstəricisidir. Əgər pəhriz və idmanla nəticə əldə etmirsinizsə, laborator analizlər verib endokrinoloq və dietoloqla birgə müayinə aparmaq vacibdir.
Unutmayın: səbəbi tapmadan görülən hər arıqlama cəhdi bədəni daha da zəiflədə bilər.
Tez-tez verilən suallar
1. Arıqlamamaq yalnız qalxanabənzər vəzlə əlaqəlidirmi?
Xeyr, tiroid problemi ən çox rast gəlinən səbəbdir, amma insulin müqaviməti, stress, dərmanlar və yuxu pozğunluqları da eyni dərəcədə təsir göstərə bilər.
2. Arıqlamaq üçün dərman içmək doğrudurmu?
Yalnız həkim göstərişi ilə və tibbi nəzarət altında qəbul edilə bilər. Özbaşına dərman istifadəsi ciddi hormonal fəsadlara yol aça bilər.
3. Psixoloji səbəblər arıqlamamağa təsir edirmi?
Bəli. Stress və emosional yeyim kortizol səviyyəsini artırır, bu da yağ yığılmasını sürətləndirir.
