Qaraciyər sirrozu haqqında ən çox verilən suallar! Bu suallara cavab tap!
Qaraciyyər sirrozu mövzusunda pasiyentlər tez-tez öz həkimlərinə suallar verirlər. Bu sualları sizlər üçün bir yerə topladıq.
Qaraciyər sirrozu tam müalicə oluna bilərmi?
Cavab: Təəssüf ki, əksər hallarda qaraciyər sirrozunu tam sağaltmaq mümkün deyil. Yaranmış çapıq toxumasını dərmanla yox etmək müasir təbabətdə real deyil. Sirrozun yeganə “tam müalicəsi” uğurlu qaraciyər transplantasiyasıdır – yəni xəstə qaraciyərin sağlam orqanla əvəz olunması. Lakin sirroz erkən mərhələdə aşkarlanıbsa və səbəb aradan qaldırılarsa (məsələn, xəstə alkoqolu tam tərgidərsə və ya virus hepatiti müalicə olunarsa), qaraciyərin funksiyasında əhəmiyyətli yaxşılaşma mümkündür. Bəzi hallarda fibrozun cüzi geriləməsi də müşahidə edilə bilər. Amma bu, tam sağalma demək deyil – sadəcə vəziyyətin stabilləşməsi və bir qədər bərpası deməkdir. İrəliləmiş mərhələdə isə qaraciyərin özünü bərpa etməsi çox məhduddur. Yəni sirrozun dərmanla müalicə edilərək tam sağaldılması hazırda mümkün deyil; ancaq səbəbə yönəlik tədbirlər və dəstək müalicəsi ilə xəstənin vəziyyətini nəzarətdə saxlamaq mümkündür.
Qaraciyər sirrozu olan xəstə nə qədər yaşaya bilər?
Cavab: Bu sualın dəqiq cavabı sirrozun mərhələsindən, xəstənin ümumi sağlamlıq durumundan və göstərilən tibbi yardımdan asılıdır. Kompensə olunmuş (yüngül) sirrozlu xəstələr müvafiq tövsiyələrə əməl edərsə və səbəb aradan qaldırılarsa (məsələn, alkoqolu tam dayandırarsa, hepatiti müalicə olunarsa) on illərlə yaşaya bilərlər. Bir çox kompensə sirrozlu insan başqa səbəblərdən (məsələn, ürək-damar xəstəliklərindən) həyatını itirir, yəni sirrozla uzun müddət yaşamaq mümkündür. Dekompensə olunmuş (ağır) sirrozda isə proqnoz daha ciddidir. Məsələn, Child-Pugh C kateqoriyasında (yəni ən ağır mərhələdə) olan xəstələrin yarıdan çoxu 2-3 il ərzində həyatını itirə bilər. Lakin yenə də fərqlər böyükdür – müasir tibbi tədbirlərlə (endoskopik, dərman müalicələri, vaxtı gəldikdə transplantasiya) bir çox ağır sirrozlu xəstənin ömrünü əhəmiyyətli dərəcədə uzatmaq mümkün olmuşdur. Qeyd etmək vacibdir ki, hər bir xəstə özəl bir haldır: bəzən ağır sirrozlu xəstə düzgün qulluqla illərlə yaşayır, bəzən isə nisbətən yüngül sirrozlu xəstə ani ağırlaşmadan tez vəfat edir. Ona görə “ömür müddəti” statistik məlumatlardan ibarətdir və individual halda dəyişir.
Qaraciyər sirrozu yoluxucudurmu?
Cavab: Xeyr, sirrozun özü yoluxucu (infeksion) xəstəlik deyil. Sirroz – qaraciyərin çapıqlaşması prosesidir və bunu insandan insana ötürmək olmaz. Lakin sirroza yol açan bəzi səbəblər yoluxucudur. Məsələn, əgər bir xəstənin sirrozu Hepatit B və ya C virusu səbəbindəndirsə, həmin virus qan və digər yollarla başqasına ötürülə bilər və yoluxan şəxs gələcəkdə sirroz inkişaf etdirə bilər. Amma birbaşa “sirroz” nə hava-damcı, nə də digər adi təmas yolları ilə keçmir. Sirrozlu xəstənin istifadə etdiyi qab-qacaq, geyim, əl tutmaq kimi kontaktlar təhlükəsizdir (yenə də vurğulayaq: əgər qan yolu ilə keçən virusu yoxdursa). Yekun olaraq: sirroz yoluxucu xəstəlik deyil, amma bəzi virus hepatitlərinə bağlı sirrozlarda həmin viruslar yoluxa bilər.
Qaraciyər sirrozunun ilkin əlamətləri hansılardır?
Cavab: Çox vaxt ilkin mərhələdə heç bir əlamət olmur – bu da sirrozun “səssiz” inkişaf etməsinə səbəb olur. Xəstə uzun müddət özünü tam normal hiss edə bilər və ya yalnız yorğunluq, halsızlıq kimi çox ümumi şikayətləri ola bilər. Bəzi insanlarda iştahsızlıq, arıqlama, qarının sağ yuxarı tərəfində ağırlıq hissi də sirrozun erkən dövründə görülə bilər. Dəridə yüngül dəyişikliklər (ovuclarda qızartı, arabir qaşınma, bəzən xırda damar ulduzcuqları) ola bilər, amma bunlar spesifik deyil. Yəni ilk əlamətlər adətən müəyyən bir xəstəliyə xas olmur və asanlıqla başqa səbəblərə yozula bilər. Sirroz çox irəlilədikcə artıq sarılıq (dərinin və gözlərin saralması), qarının şişməsi, ayaqlarda ödem, qanaxma epizodları, yaddaş bulanıqlığı, yuxululuq kimi aşkar əlamətlər çıxır. Ona görə risk altında olan şəxslərin (məsələn, xroniki hepatiti, alkoqol vərdişi olanlar) heç bir əlamət olmasa belə, vaxtaşırı müayinədən keçməsi vacibdir ki, sirroz varsa, erkən mərhələdə aşkarlansın.
Qaraciyər sirrozu xərçəng deməkdirmi?
Cavab: Xeyr, sirroz xərçəng deyil. Sirrozda qaraciyər toxuması çapıq və regenerasiya düyünləri ilə əvəz olunub, lakin bu proses xoşxassəlidir (şiş deyil). Ancaq sirroz qaraciyər xərçəngi (hepatosellülar karsinoma) üçün ən böyük risk faktorudur. Sirrozlu insanların əhəmiyyətli bir qismində (müxtəlif tədqiqatlara görə 5-15%-də) həyatlarının bir mərhələsində qaraciyərdə xərçəng ocağı inkişaf edir. Bu, xüsusilə virus hepatitli xəstələrdə daha çox müşahidə olunur. Sirroz zamanı qaraciyər hüceyrələri sürətlə regenerasiya etdiyindən bu hüceyrələrin DNT-sində səhvlər (mutasiyalar) baş verib nəzarətsiz çoğalma ehtimalı artır. Beləliklə, sirroz özü xərçəng olmasa da, zamanla xərçəngə çevrilmə riski var. Odur ki, sirrozlu xəstələr müntəzəm olaraq onkoloji skrininqdən (USM, qan testi) keçirilməlidir. Erkən tutulan xərçəng ocağı uğurla müalicə oluna bilər. Yekunda deyə bilərik ki, hər sirroz xərçəng demək deyil, amma əksər qaraciyər xərçəngi sirroz zəminində yaranır.
Heç spirtli içki içməyən insanda sirroz yarana bilərmi?
Cavab: Bəli, mümkündür. Alkoqol qaraciyər sirrozunun ən tanınmış səbəbi olsa da, sirroz təkcə içki içənlərdə yaranmır. Spirt qəbul etməyən bir insanda da xroniki Hepatit B və ya C infeksiyası nəticəsində, piylənməyə bağlı qaraciyər yağlanması və iltihabı nəticəsində, autoimmun qaraciyər xəstəliyi və ya genetik metabolik xəstəlik səbəbindən sirroz meydana çıxa bilər. Hətta bəzi insanlarda səbəbini bilmədən “kriptogen sirroz” deyilən diaqnoz qoyulur ki, burada ehtimal ki, kökündə gizli qalmış metabolik və ya viral faktor olur. Son illərdə alkoqol istifadə etməyən, ancaq çox kilolu və diabetli insanlarda qeyri-alkoqolik yağlı qaraciyər səbəbindən sirroz halları artmaqdadır. Dünyada sirrozlu xəstələrin əhəmiyyətli bir qismi məhz virus hepatiti və piylənmə zəminində sirroz olan şəxslərdir. Yəni “mən alkoqol içmirəm, məndə sirroz olmaz” düşüncəsi yalnışdır. Hər kəs öz qaraciyər sağlamlığına diqqət etməlidir; təkcə alkoqoldan uzaq durmaqla iş bitmir – viruslardan qorunmaq, sağlam qidalanmaq da önəmlidir.
Qaraciyər sirrozunda pəhriz necə olmalıdır?
Cavab: Sirroz xəstələri üçün pəhrizin əsas prinsipi qaraciyəri yormayan, bədəni isə gücdə saxlayan balanslı qidalanmadır. Konkret desək:
• Duzun azaldılması: Xüsusən assit (qarında maye) və ödemi olan xəstələr gündə 2 qramdan az natrium qəbul etməlidir. Bu da duz qatılmamış yeməklər və duzlu qidalardan imtina etməklə mümkündür. Duzun kəskin azaldılması bədəndə maye yığılmasını azaldır.
• Kifayət qədər protein: Əvvəllər sirrozlu xəstələrə zülal məhdudlaşdırılırdı, amma yeni yanaşmaya görə kəskin ensefalopatiya yoxdursa, gündəlik qidada mütləq kifayət qədər zülal olmalıdır ki, bədən əzələ itirməsin. Ət, balıq, yumurta, süd məhsulları, paxlalılar – bunlar yüksək keyfiyyətli protein mənbələridir. Ancaq çox yağlı ət (quzu, yağlı mal əti) yerinə toyuq, balıq kimi yağsız ətlər üstün tutulsun.
• Karbohidratlar və yağ: Kompleks karbohidratlar (tam taxıllar, qəhvəyi düyü, yulaf və s.) enerji üçün istifadə edilə bilər. Şəkərli qidalardan mümkün qədər uzaq durmaq lazımdır. Yağ olaraq isə zeytun yağı kimi doymamış yağlara üstünlük verilməli, trans yağlardan qaçınılmalıdır.
• Alkoqol qəti qadağandır: Pəhrizdə ən önəmli məqam spirtli içkilərin sıfırlanmasıdır. Hətta az miqdarda belə alkoqol sirrozlu xəstəyə çox ziyan verə bilər.
• Vitamin və minerallar: Təzə meyvə-tərəvəz bol qəbul edilməlidir ki, vitamin ehtiyacı qarşılansın. Bəzən sirrozlu xəstələrdə vitaminlər (xüsusən B qrup vitaminləri, K vitamini, D vitamini) çatışmır. Həkim bunların əlavə şəklində qəbulunu məsləhət görə bilər. Xüsusən osteoporoza meyil varsa, kalsium və D vitamini də tövsiyə oluna bilər.
• Maye qəbulu: Əgər ağır assit yoxdursa, kafi miqdarda maye (su) qəbul etmək vacibdir. Lakin assit çoxdursa, həkim günlük maye qəbulunu da məhdudlaşdıra bilər (məsələn, 1-1.5 litr). Ümumilikdə, “qaraciyər dostu” pəhriz dedikdə duzu az, faydalı qidaları çox, zərərli yağ və şəkəri az, spirtsiz bir qidalanma anlaşılır. Hər bir xəstə üçün fərdi pəhriz planı dietoloq tərəfindən tərtib oluna bilər.
Qaraciyər sirrozunda ağrıkəsici dərman qəbul etmək olarmı?
Cavab: Ağrıkəsici və qızdırmasalıcı dərmanların çoxu qaraciyər tərəfindən zərərsizləşdirilir və ya onların qaraciyərə birbaşa təsiri olur. Sirrozlu xəstələr bu baxımdan risk altındadır – bəzi dərmanlar onlarda ciddi fəsadlar verə bilər. Məsələn, qeyri-steroid iltihabəleyhinə ağrıkəsicilər (reseptsiz satılan bir çox ağrıkəsici dərman bu qrupdadır) sirrozlu xəstələrdə böyrək çatışmazlığı törədə və assiti artıra bilər, buna görə olmaz. Güclü opioid tərkibli ağrıkəsicilər (narkotik tərkibli analgetiklər) də sirrozlu xəstələrdə ensefalopatiyanı ağırlaşdırdığı üçün məsləhət görülmür. Nisbi olaraq qaraciyər üçün mümkün olan ən az ziyanlısı hesab olunur – o da gündə 2 qramı keçməmək şərti ilə (adi sağlam insanda icazə verilən dozanın yarısı). Yəni sirrozlu xəstə həkimin icazəsi olmadan özbaşına ağrıkəsici qəbul etməməlidir. Həkim zərurət varsa, uyğun dozanı və preparatı seçəcəkdir. Bir sözlə, “hər dərman zəhərdir, dozası müəyyən edir” prinsipi sirroz xəstəsinə tam aiddir – mümkün qədər az dərman, ancaq zəruri hallarda və həkim tövsiyəsi ilə.
Uşaqlarda qaraciyər sirrozu olurmu?
Cavab: Bəli, olsa da nadir hallarda. Uşaqlarda sirroz adətən böyüklərdən fərqli səbəblərdən yaranır. Məsələn, körpələrdə ən çox rastlanan sirroz səbəbi biliar atreziyadır – doğuşdan qaraciyərdən öd axarlarının anormal inkişafı nəticəsində öd ifrazı kənarlaşmır və sürətlə qaraciyər sirrozu inkişaf edir. Belə körpələr adətən həyatının ilk ilində qaraciyər transplantasiyasına qədər gedib çıxır. Böyük uşaqlarda isə irsi metabolik xəstəliklər sirroza səbəb ola bilər: məsələn, Vilson xəstəliyi (mis yığılması) adətən yeniyetmə yaşlarda qaraciyər sirrozuna gətirir, alfa-1 antitripsin çatışmazlığı olan uşaqlarda da erkən yaşlarda qaraciyər zədələnməsi baş verə bilər. Bəzi genetik qlikogen saxlama xəstəlikləri (məsələn, 4-cü tip – Andersen xəstəliyi) uşaqlıqda sirroza yol açır. Həmçinin, autoimmun hepatit uşaqlarda da (xüsusilə yeniyetmə qızlarda) görülə bilir və müalicə olunmasa sirrozla nəticələnə bilir. Uşaqlarda virus hepatitləri (B, C) nadir haldır, amma olarsa, illər sonra gənc yaşda sirroz yarana bilər. Beləliklə, uşaqlarda sirroz mümkündür, sadəcə səbəbləri böyüklərdən fərqli olur. Əlamətləri də oxşardır (sarılıq, qarının böyüməsi, inkişaf geriliyi və s.). Uşaqlarda sirrozun müalicəsində də əsas yanaşma səbəbə istiqamətlənir – bəzən metabolik xəstəlik xüsusi pəhrizlə kontrol olunur, autoimmun hepatit immunosupressiv dərmanlarla müalicə edilir, amma çox vaxt son mərhələdə transplantasiya yeganə çıxış yolu olur.
Xroniki hepatiti olan hər kəsdə sirroz inkişaf edir?
Cavab: Xoşbəxtlikdən xeyr. Məsələn, Hepatit B virusu daşıyıcılarının yalnız bir qismi (təxminən 10-20%-i) ömür boyu aktiv hepatit keçirir və onlarda sirroz yaranır. Çoxunda virus latent qalır və qaraciyər ciddi zədə almır. Hepatit C-də isə müalicə almayanların təxminən 20-30%-də 20-30 il sonra sirroz inkişaf edir – yəni 70-80%-də etmir. Burada fərdi xüsusiyyətlər (genetik meyillilik, yanaşı xəstəliklər, yaşam tərzi) rol oynayır. Vacib məqam budur ki, müasir dövrdə xroniki hepatiti olan insanların sirrozdan qorunmaq üçün imkanları var: Hepatit B daşıyıcılarında antivirus dərmanlar virusu çoxaltmayıb qaraciyəri qoruya bilir, Hepatit C-li xəstələrdə isə yeni dərmanlarla virus tam müalicə olunur. Ona görə xroniki hepatiti olan hər kəs sirroz olacaq deyə bir qayda yoxdur. Həkim nəzarəti və düzgün müalicə ilə bir çox hepatit daşıyıcısı sirrozsuz ömür sürür. Amma kontrol olunmazsa, müalicə alınmazsa, risk hər zaman var. Bu səbəbdən xroniki hepatiti olan şəxslərin vaxtaşırı müayinə olunması, gərəkirsə müalicə alması çox vacibdir.
