Sədəf Xəstəliyi (Psoriaz): Əlamətləri, Səbəbləri, Müalicə və Həyat Tərzi Tövsiyələri
Sədəf xəstəliyi, tibbi adı ilə psoriaz, dəridə xroniki iltihab və hiperproliferasiya (hüceyrələrin sürətli artımı) nəticəsində əmələ gələn, üzəri gümüşü rəngli qalın qabıqlarla örtülü qırmızı lövhələr (təbəqələr) şəklində özünü göstərən bir dəri xəstəliyidir. Psoriaz autoimmun təbiətli hesab olunur – yəni, immun sistemin T-hüceyrələri səhvən dəri hüceyrələrinə hücum edir, nəticədə normalda 4 həftəyə yenilənən dəri hüceyrələri cəmi bir neçə gün ərzində sürətlə çoxalıb dərinin səthində yığılır.
Psoriaz (Sədəf Xəstəliyi) Nədir? – Xəstəliyin Təbii Gedişi və Yayılma Xüsusiyyətləri
Sədəf ümumiyyətlə xroniki bir xəstəlikdir, yaxşılaşma (remissiya) və pisləşmə (ağırlaşma) dövrləri ilə keçir. Ən çox təsirlənən nahiyələrə dizlər, dirsəklər, baş dərisi və bel nahiyəsi daxildir, lakin bütün bədəndə də görünə bilər. Bu xəstəlik yoluxucu deyil. Psoriaz dünya əhalisinin təxminən 2-3%-də müşahidə edilir və həm qadın, həm kişi, hər yaş qrupunda görülə bilər (adətən gənc yetkinlikdə və ya 50 yaş ətrafında başlama pikləri var).
Sədəfin xüsusi bir adı olan formaları var (məsələn, damcıvari psoriaz, xəttvari psoriaz, irinli psoriaz, oynaq tutulması ilə gedən psoriatik artrit və s.), lakin burada ümumi psoriaz barədə məlumat verəcəyik.
Sədəf Xəstəliyinin Qarşısının Alınması: Alovlanmaları Necə Azaltmalı?
Psoriazın tam qarşısını almaq mümkün olmasa da, alovlanmaları önləmək və ya yüngülləşdirmək üçün bəzi tədbirlər tövsiyə olunur. Xəstəliyin autoimmun təbiətli olduğunu nəzərə alaraq, alovlandırma, yəni artma faktorlarından uzaq durmaq ən effektiv profilaktikadır:
• Stres idarəsi: Güclü emosional stress, psoriaz alovlanmalarını sürətləndirən ən önəmli amillərdən biridir. Meditasiya, yoga, məşq və lazım olarsa, psixoloji dəstək almaq stresin azaldılmasına kömək edər və dolayısı ilə Sədəfin kontrolunda müsbət rol oynayar.
• İnfeksiyalardan qorunma: Streptokok boğaz infeksiyaları xüsusilə damcıvari psoriaz adlı formanın sürətlənməsinə səbəb olur. İmmuniteti güclü saxlamaq, qış aylarında qrip, boğaz infeksiyalarından qorunmaq buna görə vacibdir. Xəstələnsəniz belə, vaxtında müalicə almaq psoriazın ağırlaşmasının qarşısını alar.
• Dərman təsirləri: Bəzi dərmanlar psoriazı alovlandıra və ya mövcud xəstəliyi pisləşdirə bilər. Məsələn, qan təzyiqi dərmanları, psixi pozuntularda istifadə edilən, antimalyar dərmanlar psoriazı ağırlaşdıra bilər. Əgər psoriazınız varsa, hər hansı yeni dərman təyin ediləndə həkiminizə bu haqda məlumat verin.
• Spirt və siqaretdən uzaq durma: Həm alkoqol, həm də siqaret psoriazla əlaqəli risk faktorları kimi göstərilir. Siqaret xüsusilə ovucların və ayaqaltının psoriazını (pustulyoz psoriaz) pisləşdirə bilir, alkoqol isə ümumən immun sistemə təsir edib xəstəliyi kontroldan çıxara bilər.
• Dəriyə qulluq və travmadan qaçınma (Koebner fenomeni): Psoriazlı insanların dərisində hər hansı travma (kəsik, cırmaq, gün yanıqları) yeni psoriaz lezyonlarının əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Buna Koebner fenomeni deyilir. Ona görə dərini zədələməmək, təhlükəsiz günəşlənmək (orta dərəcədə günəş psoriaza faydalıdır, amma yanıqlar olmaz), qaşıyıb-cırmamaq vacibdir.
• Sağlam çəki və pəhriz: Artıq çəki psoriaz və psoriatik artrit riskini artırır, həmçinin xəstəliyi ağırlaşdırır. Sağlam bədən çəkisini qorumaq üçün balanslı qidalanın. Tədqiqatlar göstərir ki, Omega-3 yağ turşuları (məsələn, balıqda olan) iltihabı azaldıcı təsir göstərə bilər və psoriazda faydalı ola bilər. Zeytun yağı, qoz-fındıq, balıq kimi qidaları diyetinizə əlavə edin. Şəkərli, yağlı qidalardan və çoxlu qırmızı ətdən uzaq durun – antiinflamatuar diyet psoriaz xəstələrinə tövsiyə olunur.
Beləliklə, psoriaz xəstələri üçün profilaktika əsasən özlərini tanımaqdan ibarətdir: Hansı faktorlar sizin xəstəliyinizi artırır, onları təyin edib onlardan uzaq durmaq lazımdır. Müəyyən mənada psoriazın qarşısını almaq çox insanın əlində deyil (genetik meyilli olmaq əsas roldadır), amma yaşam tərzi ilə onu xeyli dərəcədə kontrol altında saxlamaq mümkündür.
Psoriazın Əlamətləri – Dəri Lövhələri, Qaşınma, Dırnaq Dəyişiklikləri
Psoriazın ən xarakterik simptomu dəridə əmələ gələn qırmızı, qalınlaşmış lövhələr üzərində gümüşü-ağ rəngli qalın qabıqların olmasıdır. Bu lövhələr müxtəlif ölçü və formalarda ola bilər, bəzən birləşərək daha böyük sahələri əhatə edə bilər. Əsas simptomları belə sıralaya bilərik:
• Qızarmış, qalın lövhələr: Dərinin müəyyən sahələri qırmızımtıl (və ya bəzən çəhrayı) rəng alır, üzəri dəridən qabarıq olur. Bu qalınlaşma, dərinin üst qatının həddindən artıq artması səbəbindəndir. Lövhələrin sərhədləri aydın olur (ətraf sağlam dəridən kəskin şəkildə ayrılır).
• Üzərində gümüşü rəngli qabıqlar: Psoriaz lezyonlarının üstü ölü dəri hüceyrələrindən ibarət qalın, quru, parıltılı qabıqlarla örtülür. Bu qabıqlar cızılarsa və ya qaşınarsa kəsək-kəsək tökülə bilər. “Gümüşü” deyilməsi həmin ölü dəri təbəqəsinin rəngindəndir.
• Qaşınma və ağrı: Psoriaz lövhələri bəzən qaşına bilər, lakin qaşımaq tövsiyə olunmur (Koebner fenomeni ilə yeni səpgilər yarana bilər). Bəzi xəstələrdə lezyonlar çatlayıb qanadığından ağrı da yarana bilər, xüsusilə əllər, ayaqlar kimi gərginliyə məruz qalan yerlərdə. Dirsək-dizdəki lövhələr ümumiyyətlə ağrımır, ancaq kosmetik və diskomfort baxımından problem yaradır.
• Dırnaq dəyişiklikləri: Psoriaz yalnız dəriyi deyil, dırnaqları da təsirləyə bilər. Dırnaqlarda nöqtəvi çuxurlar, saralma, qalınlaşma, hətta dırnaq yatağından ayrılma görülə bilər. Dırnaq psoriazı psoriatik artrit xəstələrində xüsusilə çox olur.
• Ekstremal hallarda çoxlu səpgilər: Bəzi nadir və ağır formalarda bütün bədən səthinin qızarması (eritrodermik psoriaz) və ya irinli sızıntılı səpgilər (püstüler psoriaz) ola bilər. Bu hallar təcili tibbi yardım tələb edə bilər.
• Oynaqların tutulması (psoriatik artrit): Sədəf xəstələrinin təxminən 20-30%-də oynaqlarda iltihab – psoriatik artrit inkişaf edir. Bu zaman əsasən əl və ayaq barmaqlarının oynaqları, eləcə də bel (sakroilyak) oynaqları ağrılı, şiş, sərt ola bilər. Barmaqlar sosiska kimi şişə bilər. Bu, psoriazın dəri simptomları ilə yanaşı, oynaq simptomlarının da ola biləcəyini göstərir.
Psoriaz lövhələri ən çox dirsəklərin üstü, dizlərin önü, saçlı baş dərisi, belin aşağı hissəsi və qulaq arxası kimi yerlərdə çıxır. Lakin bədənin hər yerində yarana bilər. Tez-tez simmetrik yerləşir (məsələn, hər iki dirsəkdə eyni yerdə). Xəstəliyin gedişi dalğalıdır – soyuq fəsillərdə pisləşib yayda günəş təsiri ilə yaxşılaşır.
Psoriazın emosional təsiri də önəmlidir. Görünən dəridəki lövhələr xəstədə utanc, özünə güvənsizlik yarada bilər. Xəstələrin depressiyaya meyli sağlam populyasiyaya görə daha yüksəkdir. Bu səbəbdən psoriaz həm fiziki, həm də psixoloji yönləri olan bir xəstəlikdir.
Diaqnostik testlər
Psoriaz diaqnozu əsasən klinik müayinə ilə qoyulur. Dermatoloq, dəridəki lezyonların görünüşü, yeri və xəstənin məlumatları əsasında asanlıqla psoriazı tanıya bilir. Diaqnostik yanaşmalar:
• Dəri müayinəsi: Həkim qırmızı, qalın, üzəri qabıqlı lövhələri görüb bunu tipik psoriaz əlaməti kimi dəyərləndirir. Xüsusilə dirsək, diz, baş dərisi kimi tipik yerlərin tutulması diaqnozu gücləndirir. Ayrıca Auspitz fenmeni deyilən bir klinik əlamət var: Psoriaz qabığı diqqətlə qaşıdıqda altından nöqtəvi qanama görünür. Bu, kapilyarların səthi yerləşməsindən qaynaqlanır və psoriaza xas bir işarədir.
• Dəri biopsiyası (lazım olduqda): Nadir hallarda, əgər diaqnoz qeyri-müəyyəndirsə, dəridən kiçik bir nümunə götürülərək mikroskopik təhlil aparılır. Biopsiyada psoriaza uyğun dəyişikliklər (epidermisin qalınlaşması, parakeratoz, iltihab hüceyrələri, Munro mikroabsesləri və s.) aşkar edilə bilər. Bu test Sədəfi ekzemadan, göbələk infeksiyasından və s. ayırd etməyə kömək edər.
• Laborator testlər: Psoriaz üçün spesifik qan analizi yoxdur. Lakin bəzən digər autoimmun xəstəliklərlə ayırıcı diaqnoz üçün (məsələn, sistemik lupus eritematozus, liken planus) qan testləri aparıla bilər. Oynaqlar tutulubsa, revmatoid faktor, anti-CCP kimi testlərlə psoriatik artrit romatoid artritdən ayırd edilir (psoriatik artritdə bu testlər neqativ olur).
• Allergiya testləri və s.: Psoriaz allergik bir durum olmadığı üçün dəri allergiya testləri ümumiyyətlə lazım olmur, ancaq Sədəfi ekzema ilə qarışdırmamaq üçün həkim bəzən eyni vaxtda allergiya ehtimalını da qiymətləndirə bilər.
Çox vaxt dermatoloqlar diaqnozu dərhal qoya bilirlər və əlavə testə ehtiyac qalmır. Hər hansı şübhə varsa və ya eyni anda bir neçə dəri problemi bir yerdədirsə, biopsiya aydınlıq gətirir.
Psoriazın Müalicə Yolları: Topikal, Fototerapiya və Sistemik Dərmanlar
Psoriaz xroniki bir xəstəlik olduğundan, müalicə tam sağaltmaqdən çox simptomları kontrol etmək və uzunmüddətli remissiya əldə etməyə yönəlir. Müalicə planı xəstəliyin ağırlığına, yayılmasına və xəstənin fərdi xüsusiyyətlərinə görə seçilir. Əsas müalicə kateqoriyaları bunlardır:
• Yerəli (topikal) müalicələr: Yüngül və orta dərəcədə psoriazda ilk seçim dərmanları dərinin üzərinə tətbiq olunan məlhəm və kremlərdir:
o Kortikosteroid kremlər: İlkin olaraq ən çox istifadə edilənlərdir. Müxtəlif gücdə steroid məlhəmlər və hüceyrə artımını azaldır, lövhələri yastılaşdırır. Uzunmüddətli istifadədə ehtiyatlı olunmalı, həkim nəzarəti vacibdir (dərinin incəlməsi kimi yan təsirlərə görə).
o D vitamini analoqları: D vitamini törəmələri hüceyrə diferensiasiyasını tənzimləyir, qabıqları və qalınlığı azaldır. Tez-tez steroidlərlə birlikdə kombinə şəklində istifadə olunur.
o Katrana preparatları: Kömür qatranı və ya şist yağı tərkibli məlhəmlər keratinositlərin çoxalmasını ləngidir, iltihabı azaldır. Xüsusilə baş dərisi psoriazında şampun formasında da mövcuddur. İyi və rəngi səbəbilə azca narahat edici olsa da, faydalıdır.
o Retinoid kremlər: A vitamini analoqu məlhəmlər də hüceyrə dövriyyəsini nizamlayaraq psoriaz lövhələrini yaxşılaşdırır.
o Salisil turşusu: Bu maddə keratolitikdir, yəni ölü dəri qatını əridir. Müstəqil və ya digər topikal vasitələrlə birgə qabıqları yumşaltmaq üçün istifadə olunur.
• Fototerapiya (işıq müalicəsi): Orta dərəcədə geniş psoriazda dermatoloq nəzarətində PUVA və ya UVB fototerapiya tətbiq oluna bilər.
o NB-UVB (dar spektrli ultrabənövşəyi B): Xəstə həftədə bir neçə dəfə xüsusi kabinədə dəriyə UVB şüası alır. Bu, immun hüceyrələri azaldır və Sədəf lövhələrini yox edir. Bir neçə həftəlik kurslar halında edilir.
o PUVA: UVA şüalanması həyata keçirilir. Daha az istifadə edilir, amma bəzən effektli olur. Fototerapiya seansları zamanı yanıq riskinə və uzunmüddətdə dəri xərçəngi riskinə diqqət edilir.
o Günəş vannası: Həkim nəzarətində gündəlik qısa müddətli günəş şüası qəbul etməyin də psoriaza faydası var (ultrabənövşəyi təsir sayəsində). Ancaq nəzarətsiz çox günəş yanığı əksinə zərərlidir.
• Sistemik müalicə (həblər və iynələr): Ağır psoriazda və ya oynaq tutulması (psoriatik artrit) varlığında daxilə qəbul olunan və ya inyeksiya edilən dərmanlara ehtiyac olur.
• Digər yanaşmalar: Son dövrdə bəzi fizioterapiya və klimatik müalicə üsulları (məs, Ölü dənizdə duz vannaları) psoriaz üçün məşhurdur, bunlar bəzi xəstələrə fayda versə də, elmi dəlili tam oturuşmayıb. Həmçinin, lazer terapiyası (eksimer lazeri) bəzən lokal lövhələrə tətbiq olunur.
Psoriaz müalicəsində bəzən kombinasiya yanaşmalar tətbiq edilir. Həkim xəstənin vəziyyətinə görə fərdi plan hazırlayır. Məqsəd minimal yan təsirlə maksimal kontrolu təmin etməkdir.
Əlavə olaraq, psixoloji dəstək də mühüm komponentdir. Bu xəstəlik ömür boyu davam edə bilər deyə, xəstənin bunu qəbul etməsi, onunla yaşamağı öyrənməsi lazımdır. Dəri görünüşündəki dəyişikliklər sosial həyatda utancaqlıq yaradırsa, dəstək qrupları və məsləhət terapiyası kömək edə bilər.
Psoriaz və Həyat Tərzi: Gündəlik Baxım və Qidalanma Tövsiyələri
Psoriaz xəstələrinin gündəlik həyatında riayət edəcəyi qaydalar, tibbi müalicəni tamamlayıcı şəkildə xəstəliyin gedişinə müsbət təsir edə bilər:
• Dərinin nəm saxlanması: Psoriazlı dəri quruluğa meyllidir. Hər gün duşdan sonra və lazım gəldikcə qalın nəmləndirici kremlər (məsələn, vazelin tərkibli) istifadə edin. Dərinin yumşaq qalması qaşınmanı da azaldır və qabıqların tökülməsini asanlaşdırır.
• Hamam və gigiyena vərdişləri: Çox isti su ilə uzun hamamlardan çəkinin, çünki dərini qıcıqlandırıb qurudur. İlıq su daha uyğundur. Hamam suyuna bir az dəniz duzu, yulaf əzməsi və ya bitki yağları (zeytun yağı, kokos yağı) əlavə etmək dərini yumşaldır və qabıqları boşaldır. Çimdiktən sonra mütləq nəmləndirici tətbiq edin.
• Geyim seçimi: Pambıq kimi yumşaq parçalardan paltarlar geyin, dar və sərt paltarlardan qaçın ki, lövhələr qıcıqlanmasın. Qabıq düşən yerlərdə (məsələn, baş dərisi) açıq rəngli paltar geyinsəniz, tökülən kəpəklər az nəzərə çarpacaq, bu da ictimaiyyət içində rahatlığınızı artıra bilər.
• Günəş işığı: Günəş psoriaz üçün faydalıdır, ancaq yandırmayacaq qədər. Hər gün 10-15 dəqiqə günəş işığı almağa çalışın (mövsümdən asılı olaraq). Əgər bütün bədəninizdə psoriaz yoxdursa, sadəcə təsirli nahiyələri günəşləndirin. Həmişə yanıqdan qorunun, ətraf sağlam dəriyə günəş kremi sürüb, problemli yerləri günəşə verə bilərsiniz.
• Qaşımamaq və zədələməmək: Lövhələr nə qədər qaşıntılı olsa da, mümkün qədər qaşımayın. Qaşıdıqca həm yeni lezyonlar çıxa bilər, həm də infeksiya riski yaranır. Əgər çox qaşınırsa, həkimə deyin, bəlkə antihistaminik və ya topikal məlhəm verə bilər. Evdə də dırnaqlarınızı qısa saxlayın.
• Diyetə diqqət: Yuxarıda profilaktika bölümündə də qeyd olunduğu kimi, antiinflamatuar (iltihab azaldıcı) qidalanma psoriaz üçün faydalıdır. Balıq, kətan toxumu, qoz kimi Omega-3 mənbələri qəbul edin. Əksinə, çox işlənmiş qidalar, şirniyyat, kolbasa-sosis, həddindən artıq süd məhsulları bəzi xəstələrdə psoriazı pisləşdirə bilər – bunları ölçülü istehlak edin. Həmçinin, bədən çəkisini normada saxlamaq vacibdir, piy toxuması iltihab mediatorları ifraz edir.
• Spirt istehlakını azaldın: Xüsusilə gənc kişi xəstələrdə alkoqol psoriazın müalicəyə cavabını zəiflədir. Mümkün qədər alkoqoldan uzaq durmaq və ya minimal səviyyəyə endirmək dərininiz üçün yaxşı olar.
• Siqareti tərgidin: Siqaret çəkmək bir çox psoriaz xəstəsində xəstəliyi şiddətləndirən faktordur. Tədqiqatlar göstərir ki, siqareti buraxan psoriaz xəstələrinin dərisində əhəmiyyətli yaxşılaşma olur (Cleveland Clinic, 2020).
• Dincəlmiş yuxu və stress azaldılması: Xroniki ağrı və qaşınma yuxunu poza bilər. Yatmazdan əvvəl ilıq vanna qəbul etmək, bitki çayları içmək, rahatlatıcı musiqi dinləmək daha yaxşı yatmağınıza kömək edə bilər. Yuxu saatlarınızı müəyyən bir rejimdə tutmağa çalışın. Stress hallarında (məsələn, işdə sıx dönəm) vaxt ayırıb rahatlama texnikaları tətbiq edin.
• İdman və fəaliyyət: Nizamlı yüngül-fasiləli fiziki aktivlik (məsələn, gündə 30 dəqiqə gəzmək, üzgüçülük, velosiped sürmək) immunitetinizi gücləndirər, stressi azaldar və sağlam çəkiyə dəstək olar – hamısı psoriaz üçün müsbət amillərdir. Amma çox ağır və dərini sürtən idmanlardan qaçının (məsələn, dizləriniz psoriazlıdırsa sürətli qaçış onları travmatize edə bilər).
• Dəstək qrupları və məlumatlanma: Psoriaz barədə mümkün qədər çox məlumatlanın. Bu xəstəliklə yaşayan insanların təcrübələrini öyrənmək üçün dəstək qruplarına qoşulun (onlayn forumlar və ya yerli dəstək qrupları). Paylaşılan təcrübələr öz xəstəliyinizi idarə etməkdə sizə yardımçı ola bilər və tək olmadığınızı hiss etdirər.
Psoriaz bir ömür boyu davam edə bilən bir yol yoldaşı kimidir. Onu tam qovmaq bəlkə mümkün deyil, ancaq yola getməyi öyrənmək olar. Müasir müalicə metodları ilə bir çox psoriaz xəstəsi tam təmiz dəriyə nail olub illərlə alovlanma yaşamadan normal həyat sürə bilir. Sizin də hədəfiniz həkiminizlə sıx tibbi münasibət quraraq ən uyğun müalicəni tapmaq və həyat tərzinizdəki düzəlişlərlə xəstəliyi kontrol altında saxlamaq olmalıdır.
