Astmanı ağırlaşdıran və qıcıqlandıran faktorlar hansılardır?
Astma simptomları çox vaxt müəyyən qıcıqlandırıcı faktorlarla üzə çıxır. Astma tutmaları adətən xəstənin hava yollarını qıcıqlandıran hər hansı bir maddə və ya şəraitə məruz qalmasından sonra başlayır. Bu cür faktorlar hər bir xəstə üçün fərqli olsa da, astmatiklərin əksəriyyəti üçün ümumi sayılan bəzi qıcıqlandırıcılar mövcuddur. Astma xəstəsi öz tətikləyici amillərini tanıyıb onlardan mümkün qədər uzaq durmaqla tutmaların qarşısını qismən ala bilər.
Ən çox rast gəlinən astma qıcıqlandırıcılar bunlardır:
• Allergenlər: Hava ilə yayılan və allergik reaksiya doğuran maddələr astma tutmasına səbəb ola bilər. Məsələn, ev tozu gənəsi, ev heyvanlarının (pişik, it) ölmüş dərisi və tükü (kəpəyi), polen (bitki tozcuqları), kif göbələyi sporları, həşərat və ya tarakan çıxıntıları kimi allergenlər astmalı insanların bronxlarında iltihab yaradıb tutmanı tətikləyə bilər. Allergenlərlə təmas astmalı şəxslərdə dərhal və ya bir neçə saat içində nəfəs darlığı və öskürək yaradır. Allergik astması olan kəslərə adətən evdə tozsoranla tez-tez təmizlik etmələri, yataq dəstlərini yüksək istilikdə yuyub toz gənəsindən təmizləmələri, ev heyvanlarını yatılan otaqdan kənarda saxlamaları tövsiyə edilir. Həmçinin çiçəktozuna həssas insanlar polen mövsümündə (yaz-yay) açıq havada az olmalı, pəncərəni bağlı saxlamalıdırlar.
• Hava çirkliliyi və qıcıqlandırıcı maddələr: Tüstü, zərərli qazlar, kimyəvi buxarlar kimi inhalyasiya olunan qıcıqlandırıcılar astmanı alovlandıran mühüm faktorlardır. Şəhər mühitində avtomobil qazları, sənaye tullantıları kimi hava çirkləndiriciləri astma tutmalarını artırır. Siqaret tüstüsü həm aktiv, həm də passiv şəkildə astmatik bronxları qıcıqlandırır. Hətta mətbəx qazının yanmasından çıxan tüstü, yanan ocaq, şam və ya buxur (tütsü) belə həssas insanlarda astmanı qıcıqlandıra bilir. Təzə boyanmış divarlardan gələn boya qoxusu, kəskin ətir və ya parfüm iyi, ev təmizliyində istifadə olunan xlorlu yuyucuların qoxusu kimi güclü qoxular və kimyəvi aerozollar da astmalılarda bronx spazmına səbəb ola bilər. Astma xəstəsinə siqaret çəkmək qəti qadağandır (həmçinin evdə heç kimin çəkməməsi vacibdir). Tüstülü, tozlu mühitlərdən, kəskin qoxulu kimyəvi maddələrdən uzaq durmaq astmanın gedişinə çox müsbət təsir göstərir.
• Respirator infeksiyalar: Sadə soyuqdəymə (zökəm), qrip, bronxit kimi tənəffüs yolu infeksiyaları astmalılarda ciddi ağırlaşmalara yol aça bilər. Virus infeksiyası astmalı şəxsin artıq həssas olan bronxlarını daha da iltihablandırıb astma tutmasına gətirib çıxarır. Xüsusən payız-qış aylarında astma xəstələrinin əksəriyyəti soyuqdəymədən sonra şikayətlərinin kəskin artdığını bildirirlər. Uşaqlarda viral infeksiyalar astma tutmalarının ən sıx səbəblərindəndir. Bu səbəbdən astma xəstələrinə hər il mövsümi qrip peyvəndi olunması, eləcə də pnevmoniyaya qarşı (pnevmakok) peyvənd edilməsi tövsiyə olunur – məqsəd bu infeksiyaların astmanı qıcıqlandırmasının qarşısını almaqdır. Hər hansı respirator infeksiya astmalı xəstədə uzun müddət sağalmayan öskürək yaradırsa və ya vəziyyəti pisləşdirirsə, həkimə müraciət edib əlavə müalicə (məsələn, antibiotik ehtiyacı) barədə məsləhət almaq lazımdır.
• Fiziki aktivlik: Ağır fiziki hərəkətlər, qaçış, idman astma tutmasına səbəb ola bilər. Fiziki gərginliklə induksiya olunan astma yuxarıda ayrıca izah olundu. Qısaca desək, bədəndə tələbat artdığı üçün sürətli nəfəsalma nəticəsində hava yolları quruyur və soyuyur, bu da bəzi insanlarda bronx spazmını qıcıqlandırır. Belə hallarda astma tutması adətən fəaliyyət bitdikdən bir neçə dəqiqə sonra baş verir (məsələn, qaçışı dayandırdıqdan sonra). Astma xəstələrinin əksəriyyətində müəyyən həddən artıq fiziki yüklənmə astma əlamətlərini artırır. Lakin burada vacib nüans: normal fiziki fəaliyyət astmalı xəstələr üçün zərərli deyil, əksinə faydalıdır. Məşq astması yalnız həddən artıq efor tələb edən, hazırlanmasız şəkildə edilən yüklənmələrdə ortaya çıxır. Astma xəstəsi öz vəziyyətinə uyğun rejimdə idmanla məşğul olarsa (məsələn, dərmanlarını vaxtında istifadə edib, yaxşı isinmə hərəkətləri edərək yavaş-yavaş sürəti artırarsa), adətən problem yaşamır.
• Hava şəraiti: Soyuq hava və soyuq külək astma üçün məşhur qıcıqlandırıcı vəziyyətlərdən biridir. Quru və soyuq havada nəfəs alarkən bronxlar reflektor olaraq daralır, çünki soyuq hava hava yollarını qurudur və qıcıqlandırır. Həmçinin qışda soyuq günlərdə virus infeksiyaları da artdığı üçün astma tutmaları çoxalır. Bəzi astmatik şəxslərdə isə əksinə, çox isti və rütubətli hava tutmaları qıcıqlandıra bilər – isti havada havadakı allergenlərin və ya ozon kimi çirkləndiricilərin təsiri yüksələ bilər. Ümumən, kəskin temperatur və rütubət dəyişiklikləri astma üçün arzuolunmazdır. Astmalı insanlar soyuq havada ağız və burunlarını şərflə örtməli, çox istidə isə ağır fiziki işi təxirə salmalıdırlar. Hava təzyiqi və fəsillərin dəyişməsi də bəzən astma alovlanmalarına təsadüf edə bilir. Məsələn, payızdan qışa keçiddə bəzi astmatiklərdə tutmalar artır ki, burada artan rütubət, mövsümi allergenlər və s. rol oynaya bilər.
• Duyğusal stress: Güclü emosiyalar, qorxu, həyəcan, ağlama və gülmə tutmaları belə bəzi astma xəstələrində öskürək və ya təngnəfəslik başlayır. Emosional stres birbaşa astmaya səbəb olmasa da (yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, astma psixosomatik xəstəlik deyil), qıcıqlandırıcı faktor kimi sayıla bilər. Məsələn, astmalı bir insan çox əsəbiləşdikdə hiperventilyasiya (sürətli-dərin nəfəsalma) baş verir, bu da bronxları qıcıqlandırıb tutmaya səbəb ola bilər. Güclü gülmək də bənzər təsir göstərə bilər – uzun müddət güləndə insan fasiləsiz nəfəs verib aldığı üçün hava yolları quruyur və astma öskürəyi yarana bilər. Stressin özü immun sistemə təsir edib iltihabı artırdığı üçün xroniki stress altında olan astma xəstələrinin vəziyyəti pisləşə bilər. Buna görə həkimlər astmalı pasiyentlərə stresslə mübarizə aparmağı, mümkün qədər emosional gərginlikdən uzaq durmağı da tövsiyə edirlər.
• Dərmanlar: Bəzi dərman preparatları astmalı insanlar üçün uyğun deyil, çünki tutma yarada bilər. Məsələn, ağrıkəsici və iltihabəleyhinə dərmanlar qrupundan olan aspirin, ibuprofen, naproksen kimi preparatlar bəzi həssas astmatiklərdə bronx spazmı törədir. Bu hala tibbdə aspirinə həssas astma deyilir. Belə xəstələr adətən ağrıkəsici qəbul etdikdən 1 saat sonra kəskin astma tutması keçirirlər. Beta-blokatorlar (ürək dərmanlarının bir qismi, həmçinin bəzi qlaukoma göz damcıları) da astma xəstələrinə ziyan vura bilər – çünki bronx əzələlərindəki beta reseptorlarını blok edərək bronxları daraldır. Astma diaqnozu olan şəxs həkiminə mütləq bütün qəbul etdiyi dərmanları deməlidir ki, təhlükəli qarşılıqlı təsirlərdən yayınmaq mümkün olsun. Həkim məsləhəti olmadan astmalı xəstələrin özbaşına hər dərmanı qəbul etməsi məsləhət görülmür.
• Qidalardakı bəzi maddələr: Bir sıra emal olunmuş qidalarda istifadə edilən sulfitlər astma tutmasına səbəb ola bilər. Sulfitlər şərab, pivə, qurudulmuş meyvələr, bəzi şirniyyatlar və konservləşdirilmiş qidaların tərkibində konservant kimi istifadə olunur. Astmalı bəzi insanlar sulfitli qidalar qəbul etdikdən sonra özlərini pis hiss etdiklərini bildirirlər. Bundan əlavə, çox soyuq içkilərin sürətlə içilməsi də bronx spazmına səbəb ola bilər (bronxların soyuqla qıcıqlanması səbəbilə). Ümumiyyətlə, astmalı xəstələr qidalanmada da diqqətli olmalıdırlar – əgər hər hansı konkret bir qida (məsələn, fındıq, dəniz məhsulları və s.) allergik reaksiya və astma əlaməti yaradırsa, ondan uzaq durmaq lazımdır. Həmçinin həddindən artıq duzlu yeməkdən çəkinmək tövsiyə edilir, çünki bəzi araşdırmalar duz qəbulunun azalmasının astmada müsbət təsir verə biləcəyini göstərir.
• Qastroezofageal reflüks (GERD): Mədə turşusunun qida borusundan boğaza doğru qalxması (reflüks) astma simptomlarını pisləşdirə bilər. Reflüks xəstəliyi olan astmatiklərdə gecə tutmaları daha çox olur, çünki yatarkən mədə turşusu asanlıqla yuxarı qaçıb mikroaspirasiya ilə bronxları qıcıqlandıra bilir. Belə hallarda həkim mədə turşusunu azaldan preparatlar təyin edərək astma tutmalarının sayını azaltmağa nail ola bilər. Astma xəstələrinə gec yatmazdan əvvəl çox yeməmək, yataqda başı bir qədər yüksəkdə olmaq kimi tədbirlər reflüksü azaltmaq üçün məsləhət görülür.
Yuxarıda qeyd edilən faktorlar astmanın ən geniş yayılmış qıcıqlandırılarından bəziləridir. Xəstəyə fərdi olaraq da müəyyən spesifik amillər təsir göstərə bilər – məsələn, bəzən astmatik tutmalar sadəcə güldükdən sonra və ya hətta kəskin soyuq su ilə duş qəbul etdikdən sonra belə başlaya bilər. Hər bir astma xəstəsi zamanla hansı faktorların onun vəziyyətini ağırlaşdırdığını öyrənməlidir. Beləliklə, həmin amillərdən mümkün qədər qaçınmaq və ya qabaqlayıcı tədbirlər görməklə (məsələn, məşqdən əvvəl profilaktik dərman qəbul etməklə) astma tutmalarının qarşısını almaq mümkündür.
Bildirilməlidir ki, astma tutması tətikləyici faktorla təmasdan dərhal sonra baş verə biləcəyi kimi, bir neçə saat və ya hətta bir neçə gün sonra da ortaya çıxa bilər. Məsələn, bəzən allergenlə təmas etdikdən dərhal sonra yüngül simptomlar olur, 6-8 saat keçdikdən sonra isə ikinci dalğa kimi daha ağır tutma gəlir. Bu, astmanın immunoloji mexanizminin bir xüsusiyyətidir (gecikmiş faza reaksiya). Odur ki, astma xəstələri bir qıcıqlandırıcı ilə qarşılaşdıqdan sonra təkcə həmin anda yox, sonrakı 24 saat ərzində də öz vəziyyətlərini izləməlidirlər.
